مقدمه
یافته‌های زیر حاصل حدود 200 ساعت گفت‌وگو و مصاحبه با مدیران بخش‌های خصوصی و دولتی و نیز نهادهای مدنی و نمایندگان کشاورزان و صنعتگران و همچنین بازدید میدانی از کل حوضه‌ی یکپارچه‌ی زاینده‌رود از کوهرنگ تا گاوخونی می‌باشد و بیانگر این حقیقت است که عدم تفکر یک پارچه و نادیده گرفتن حکمت عملی در حکمرانی رودخانه‌ی زاینده‌رود موجب ناپایداری و خشکی زاینده‌رود و بروز پیامدهای اجتماعی و فرهنگی شده است. این یافته‌ها نشانه‌ای آشکار از فقدان تفکر کل‌گرا و سیستمی و حکمرانی فاقد حکمت عملی می‌باشد. از جمله این عوارض و براساس مشاهدات میدانی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
مشاهدات میدانی
- تخریب زمین‌های کشاورزی موجود (و محیط زیست) و از سوی دیگر گسترش جدید بی‌رویه‌ی زراعت و باغبانی در دشت‌های فراوان اصفهان به ویژه در دشت‌های مهیار و برخوار.
- پمپاژهای بالادست و خروج آب از حوضه‌ی زاینده‌رود درچهارمحال و بختیاری. گسترش بی‌رویه‌ی زراعت و باغبانی در اراضی عمدتا بدون خاک عمیق و نیز نیاز به مصرف انرژی زیاد برای پمپاژ و انتقال آب به مناطق کوهستانی (که در مسیر طبیعی رودخانه نیستند و در اصل رویشگاه گیاهان دارویی و مرتعی می‌باشند)
- تبدیل مراتعی که رویشگاه گیاهان نادر دارویی و علوفه‌ای است، تنوع زیستی گیاهی (شامل: ژن، گونه، اکوسیتم) را به طور جدی به مخاطره افکنده است.
- برهم زدن شیوه‌ی تقسیم آب که مغایر با نظام و شبکه‌ی اصلی زاینده‌رود بوده و با پایداری تمامی بخش‌های کشاورزی و شهری در تعارض است.
- دخالت‌های زیاد در نظم طبیعی زاینده‌رود (که بایستی آب آن در این حوضه‌ی آبریز جاری بوده و خارج نگردد) موجب بر هم خوردن تعادل اکولوژیک ودر نتیجه خشک شدن این زیست‌بوم گردیده است.
- تخصیص بیش از حد آب برای صنعت و خدمات شهری (که یا کلاً برگشت‌پذیر نیست و یا به قدری با انواع موادشیمیایی مخلوط و آلوده می‌شود که قابل جایگزینی برای آب زاینده‌رود نمی‌باشد) و پایین بودن راندمان و هدررفت آب شرب در شبکه‌ی توزیع. حرکت طبیعی آب در زاینده‌رود دارای پدیده‌ای به نام آب در چرخه است. شاکله و ساختار زمین‌شناختی این رود که در امتداد تاریخ کهن شکل گرفته در عمل به گونه‌ایست که آب پس از مصرف در مزرعه تا 3 مرتبه درسفره‌های آبخوان وارد می‌شود و مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرد، به نحوی که نفوذ ناپذیری لایه‌ی زیرین و پدیده‌ی «باز چرخانی آب» به ویژه در حوضه‌ی پایین دست رودخانه موجب «زایندگی» دائمی زاینده‌رود و بهره‌وری طبیعی آبزراعی بوده است. لذا انتقال آب به مکان دیگر توسط لوله یا پمپاژ، عملاً آب چند بار قابل مصرف را به آب یک بار مصرف و با بهره‌وری پایین مبدل می‌سازد.
- برداشت‌های بی‌رویه و زیاد از حد چاه‌ها، قنوات و چشمه سارها و تخلیه‌ی منابع زیرزمینی و آبخوان‌های جلگه‌ی زاینده‌رود.
- از دست رفتن مشاغل مستقیم و غیرمستقیم زیاد در بخش کشاورزی، دامداری و صنعت
- مهاجرت بی‌رویه برای محلی که از آن‌جا مهاجرت صورت می‌گیرد و شهرهایی که مقصد مهاجرت است، مشکل عدم تعادل و ناپایداری را پدیدار می‌سازد.
- بزهکاری‌هایی که از عوارض بیکاری است؛ مانند سرقت،کلاهبرداری‌ها، نزاع‌های اجتماعی و قتل‌های هشدارآمیز.
- کاهش ظرفیت روانی و افزایش میزان خودکشی در میان کشاورزان پایاب رودخانه در شرق اصفهان.
- خشک شدن تالاب گاوخونی و افزایش ریزگردها وبیماری‌های فراوان (به دلیل برهم خوردن چرخه‌ی آب وکاهش میزان رطوبت، عدم کشت و عدم تولید اکسیژن)
- کاهش درآمد، افزایش فقر و تأثیر مستقیم بر تولیدکنندگان و متعاقب آن برای کسبه و مشاغل خدماتی و بر اقتصاد منطقه
- افزایش ترک تحصیل جوانان و تأثیر منفی فرهنگی و نیز رشد نرخ طلاق و تأخیر در ازدواج فرزندان کشاورزان حقابه‌دار اصفهان
- فروش ارزان اراضی زراعی و ترک مشاغل بومی و متناسب با زیست‌بوم‌های حاشیه‌ی رودخانه
- مرگ‌های خاموش و پیری‌های زودرس و ایجاد عارضه‌های منفی فراوان بر سلامت مردم
- کاهش ظرفیت مقابله با آلاینده‌های صنعتی و زیستی
- عدم انگیزه و علاقه برای نسل جوان به منظور ورود به بخش‌های کشاورزی و دامپروری و در نتیجه از بین رفتن نسل کشاورزان خبره که برخی از آن‌ها دارای رکوردهای ملی می‌باشند.
- کم‌انگیزه شدن جوانان به مسائل فرهنگی و اخلاقی به‌واسطه‌ی مشاهده‌ی بی‌عدالتی‌ها به ویژه در سال‌های گذشته
- رشد میزان قانون گریزی به‌دلیل مشاهده‌ی واگذار ی‌های غیر قانونی حقابه‌های مردم توسط دولت در سال‌های گذشته
- طرح انتقال خط مرزی استان اصفهان و چهارمحال وبختیاری از خط الرأس به وسط دریاچه‌ی زاینده‌رود
- در حال حاضر 75 درصد از آورد آب زاینده‌رود متعلق به حقابه‌داران است كه شامل كشاورزان و شهر اصفهان می‌شود و مالكیت آن متعلق به حقابه‌داران است، این درحالی است که مصارف مازاد شامل صنایع، شرب و شهری،فضای سبز، توسعه‌ی كشاورزی، پمپاژها و چاه‌های حریمی بیش از این میزان است، چرا كه شهر اصفهان بیش از ظرفیت منابع آبی‌اش گسترش یافته است، از این رو مقدار زیادی آب مصرف می‌شود.
- در شهری مانند یزد كه خشك و بی‌آب و كویری است، صنایع پر مصرف آب را توسعه می‌دهند. همچنین بر اساس اعلام دولت دهم در هفته‌ی دولت در بهمن ماه 1391 كه از رسانه‌ی ملی پخش گردید، قرار است اردكان مركز و قطب فولاد کشور شود. حال آن‌كه بر طبق روال متداول در دنیا صنایع فولاد و آهن را درمناطق ساحلی ایجاد می‌کنند. لیکن درحوضه‌ی زاینده‌رود، از آب شرب برای خنك كردن گداخته‌ی فولاد استفاده می‌شود و این آب پس از خنك كردن آهن و فولاد به شدت آلوده شده، آب‌های سطحی و زیرزمینی را نیز آلوده می‌سازد.
- در سال‌های كم‌بارش، استان چهارمحال وبختیاری و صنایع فولاد و آهن بدون محدودیت آب برداشت می‌كنند. چرا كه مدیریتی قوی و یكپارچه در حوزه‌ی زاینده‌رود اعمال نمی‌گردد و در پایین دست حقابه‌ی مسلم و تاریخی كشاورزان پایمال می‌گردد. با توجه به مصارف بیش از ظرفیت، متأسفانه هر سال شاهد خشك‌شدن زاینده‌رود خواهیم بود، مگر این كه بارندگی بیش از میزان متوسط باشد.
- در شرق اصفهان در پایین دست رودخانه كه آبی وجود ندارد، قرار است مجوز سه كارخانه‌ی فولاد صادر شود كه مشكلات عظیمی از جنبه‌ی زیست‌محیطی به وجود می‌آورد.تالاب گاوخونی تقریبا خشك شده است و این پدیده ضمن تأثیرات منفی اکولوژیک، عوارض زیست محیطی بسیار زیان‌باری به دنبال دارد و ممكن است ریزگردها و نمك توسط جریان بادهای شرق به غرب، از سطح گاوخونی به سمت شهراصفهان و دیگر مناطق انتقالی ابد.
- تخریب شتابان مراتع و پوشش جنگلی حوضه‌ی زاگرس در بالا دست زاینده‌رود به ویژه در استان چهار محال و بختیاری ضمن آن‌که گونه‌های ارزشمند گیاهان دارویی و مرتعی را به نابودی کشانده و تنوع زیستی گیاهی را به شدت کاهش داده است، همچنین موجب شسته شدن و فرسایش خاک سطحی ارزشمند شده است. این فرآیند در کنار حفر و بهره‌برداری از چاه‌های غیر مجاز و پمپاژهای غیر قانونی یکی از دلایل مهم عدم نفوذ آب باران در خاک و جاری شدن روان آب و در نتیجه کاهش سطح منابع آب زیرزمینی است. بهترین آبخیزدار، پوشش گیاهی است؛ یعنی اگر جنگل و مراتع را درست نگهداریم بهترین كار را برای جذب باران وذخیر ه‌ی آب، حفظ خاك و تأمین آب سالم انجام داده‌ایم. اگر پوشش گیاهی زیاد شود، بارندگی هم افزایش می‌یابد.
- نادیده گرفتن قانون توزیع عادلانه‌ی آب
- آسیب و خسارت به بناهای تاریخی و کاهش مقاومت آن‌ها
- آسیب جدی به صنعت گردشگری استان اصفهان
- ایجاد تضاد بین استانی و کاهش سرمایه‌ی اجتماعی در حوضه‌ی آبریز رودخانه
دکتر سید احمد خاتون آبادی
عضوهیئت علمی دانشگاه صنعتی اصفهان
نشریه فنی تخصصی دانش‌نما
پیاپی 230-232 (تیر – شهریور 1393)
ویژه‌نامه‌ی : زاینده‌رود 2