بیلان منفی منابع آب زیرزمینی
طی 12 سال اخیر افت منابع آب زیرزمینی در حوضه‌ی زاینده‌رود شتاب بیشتری گرفته‌است. به طوری که حجم بیلان منفی منابع آب زیرزمینی در 12 سال منتهی به سال 1389 به 2503.7 میلیون مترمکعب و میانگین افت سالانه‌ی منابع آبزیرزمینی به 208.6 مترمکعب در سال رسیده است. نتیجه‌ی چنین روندی، افت کمی و کیفی منابع آب زیرزمینی و در معرض نابودی کامل قرار گرفتن منابع آب زیرزمینی در اغلب آبخوان‌ها به ویژه در دشت‌های برخوار، مهیار و جرقویه است. نابودی منابع آب زیرزمینی که در برخی از دشت‌ها پدیده‌ی نشست عمومی و سراسری زمین را موجب شده است، نشانه‌ی وارد آمدن آسیب‌های جدی به حوضه می‌باشد.
عدم تأمین و تحویل حقابه‌ی محیط زیست
حقابه‌ی زیست‌محیطی رودخانه و تالاب گاوخونی 200 میلیون مترمکعب در سال است که نه تنها در خشکسالی‌های اخیر بلکه در سال‌های میانگین هم تأمین نشده است.
بحران کمبود آب در بخش کشاورزی
به دلیل اولویت بخش‌های شرب و صنعت، بیشترین پیامد‌های بحران آب در بخش کشاورزی و محیط زیست قابل مشاهده است. مطابق مستندات موجود سطح کشت درحوضه‌ی زاینده‌رود از 420000 هکتار به 261257 هکتار در سال 1385 کاهش یافته است. این کاهش شدید سطح کشت به غیر از کاهش شدید سطوح کشت در سال‌های خشکسالی بوده است.
بیلان منابع و مصارف آب در حوضه‌ی زاینده‌رود درافق 1410
در جدول 3 خلاصه‌ی نتایج منابع و مصارف آب درحوضه‌ی زاینده‌رود که از طریق بیلان جرمی تعیین شده است نشان می‌دهد در سال 1410 حوضه‌ی زاینده‌رود با کمبود بیش از یک میلیارد متر مکعب آب روبه‌رو خواهد بود (زایندآب، 1388) حتی با اجرا و به بهره‌برداری رسیدن طرح انتقال آب به فلات مرکزی (بهشت آباد) و احتساب سهم 300 میلیون مترمکعبی حوضه‌ی زاینده‌رود از آن، مشکل کمبود آب حوضه برطرف نخواهد شد و همچنان حوضه با 700 میلیون متر مکعب کمبود آب سالانه مواجه خواهد بود. بدیهی است درسال‌های خشک این کمبود به مراتب بیشتر است.
| شرح | حجم (میلیون متر مکعب) | |
| نیازها | انتقال آب شهرکرد (15) ، بن بروجن (41.4) | 56.4 |
| انتقال آب به یزد | 100 | |
| انتقال آب به جرقویه | 45 | |
| انتقال آب به کاشان، نطنز، نا یین و اردستان | 62 | |
| نیاز شرب پس از کسر آب برگشتی | 96 | |
| نیازهای صنعت پس از کسر آب برگشتی | 141 | |
| کشاورزی با راندمان 70 درصد | 3186 | |
| تبخیر از سطح دریاچه، رودخانه و آب زیرزمینی | 90 | |
| نیاز زیس تمحیطی تالاب | 200 | |
| کسر آبخوان‌ها | 208 | |
| منابع | جمع نیازهای واقعی | 4185 |
| متوسط آب تجدیدپذیر ناشی از بارندگی | 2214 | |
| آب انتقالی به حوضه شامل تون لهای چشم هی لنگان، کوهرنگ 1، 2 و 3 | 964 | |
| جمع منابع آب در شرایط آبدهی میانگین | 3178 | |
| حجم کمبود آب در شرایط آبدهی متوسط | 1007 |
(جدول 3): بیلان منابع و مصارف آب در حوضه‌ی زاینده‌رود و حجم کمبود آب در حوضه در افق 1410 با آبدهی نرمال
بررسی راهکار‌های رفع کمبود آب با اتکا به منابع حوضه
همانگونه که بیان گردید، متوسط کمبود سالانه‌ی آب در حوضه‌ی زاینده‌رود بالغ بر یک میلیارد متر مکعب است، بدیهی است در صورتی که این کمبودها با اتکا به منابع آب حوضه قابل رفع باشد نباید اقدام به انتقال بین حوضه‌ای آب شود. دراین راستا راهکار‌های قابل بررسی برای تأمین کمبود از منابع حوضه عبارت‌اند از:
- بهبود راندمان آبیاری و صرفه‌جویی در مصارف آب
- مدیریت بهینه‌ی مصارف از طریق حذف کشت پر مصرف برنج
- توسعه‌ی منابع آب از طریق طرح‌های آبخیزداری
راندمان آبیاری
در حوضه‌ی زاینده‌رود با توجه به ساختار و تشکیلات ویژه‌ی زمین شناسی آن، تلفات فرونشت عمقی آبیاری به منابع آب سطحی و زیرزمینی می‌پیوندد و مجددأ مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرد. به همین علت بر پایه‌ی مطالعات انجام شده که به تأیید محافل دانشگاهی و کمیته‌های تخصصی وزارت نیرو رسیده، راندمان واقعی آبیاری در حوضه‌ی زاینده‌رود بالغ بر 70 درصد است.در محاسبه‌ی بیلان و تعیین مقدار کمبود آب در حوضه هم نیاز کشاورزی با راندمان 70 درصد در نظر گرفته شد. بدیهی است با توجه به غالب بودن محصولات زراعی در حوضه‌ی دستیابی به راندمانی بیش از 70 درصد مقدور نخواهد بود.
| نام محصول | جایگزین نیاز خالص (m3/ha) |
نیاز خالص با راندمان 70 درصد (m3/ha) |
حجم آب مصرفی با سطح کشت برنج (MCM) |
میزان صرف هجویی در آب مصرفی (MCM) |
میزان افزایش حجم آب مصرفی (MCM) |
| برنج | 6915 | 9878 | 204.6 | – | – |
| یونجه | 9295 | 13278 | 275 | 0 | 70.4 |
| چغندر قند | 9230 | 13186 | 273 | 0 | 68.4 |
| بادام | 8140 | 11628 | 240.8 | 0 | 36.2 |
| اسپرس | 9310 | 13300 | 275.5 | 0 | 70.9 |
| انار | 8290 | 11843 | 245 | 0 | 40.4 |
| به | 7660 | 10943 | 226.7 | 0 | 22.1 |
| گردو | 8810 | 12586 | 260.7 | 0 | 56.1 |
| سیب | 8180 | 11686 | 242 | 0 | 37.4 |
| گرمک، طالبی | 8030 | 11471 | 237.6 | 0 | 33 |
| الگوی کشت حوضه | 5816 | 8308 | 172 | 32.6 | 0 |
(جدول 4): تأثیر حذف کشت برنج و جایگزینی محصولات مختلف بر حجم مصارف آب در کشاورزی حوضه‌ی زاینده‌رود
مدیریت بهینه‌ی مصارف آب از طریق حذف کشت پرمصرف برنج
مساحت زیرکشت محصول برنج در حوضه‌ی زاینده‌رود 5/7 درصد اراضی کشت شده می‌باشد. براساس محاسبات انجام شده پیامد‌های حذف کشت برنج و جایگزینی آن با سایر کشت‌ها به شرح جدول 4 می‌باشد.هما نطور که در جدول 4 منعکس است حذف کشت برنج و جایگزینی آن با اغلب کشت‌های جایگزین نه تنها منجر به صرفه‌جویی نمی‌شود بلکه این جایگزینی موجب افزایش حجم آب مصرفی هم می‌شود. دلیل آن هم روشن است، با توجه به این‌که در حوضه‌ی زاینده‌رود تلفات فرونشتی عمقی و رواناب سطحی کشت برنج به منابع آب برمی گردد، بنابراین به دلیل دوره‌ی کوتاه کشت برنج، جایگزینی آن با محصولات ذکر شده منجر به صرفه‌جویی در آب نشده است. لذا تنها جایگزین الگوی کشت رایج به جای کشت برنج است که موجب صرفه‌جویی در مصرف به میزان 32.6 میلیون مترمکعب می‌شود. روشن است این میزان صرفه‌جویی در قیاس با یک میلیارد متر مکعب کمبود سالانه‌ی آب در حوضه‌ی زاینده‌رود ناچیز است و با توجه به موانع اجتماعی و حقوقی قابل توصیه نیست.
مقابله با کمبود آب در حوضه‌ی زاینده‌رود از طریق عملیات آبخیزداری
آبخیزداری سه هدف عمده را دنبال می‌کند:
- جلوگیری از فرسایش آبی خاک از طریق کاهش رواناب سطحی
- کاهش بار رسوب ورودی به رودخانه‌ها
- بهبود و تقویت پوشش گیاهی
عملیات آبخیزداری در مواردی که رواناب به عنوان آب اتلافی و از دسترس خارج شده تلقی می‌شود در بیلان منابع آب تأثیر مثبت دارد. در حوضه‌ی زاینده‌رود که رواناب به منابع آب رودخانه می‌پیوندد و مورد استفاده‌ی مفید واقع می‌شود عملیات آبخیزداری موجب افزایش مقدار منابع آب نمی‌شود. درواقع حجم آبی که از دامنه‌ها به زاینده‌رود می‌پیوندد به عنوان منابع سطحی مورد استفاده واقع می‌شود. حال چنانچه این رواناب ها از طریق عملیات آبخیزداری در خاک ذخیره شود، اولا معادل حجم ذخیره شده در خاک از حجم رواناب سطحی ورودی به زاینده رود کاسته می شود و ثانیا آب ذخیره شده در پروفیل خاک در معرض تبخیر قرار می گیرد و بخشی از آن تبخیر می شود. عملیات احداث باغ در حد فاصل سد تنظیمی و پل زمانخان در حاشیه‌های مرتفع رودخانه که از آن به عنوان عملیات آبخیزداری مؤثر در بهبود آبدهی رودخانه یاد می‌شود نیز تأییدی بر این نتیجه‌گیری است که چنین اقداماتی موجب افزایش مقادیر آب نمی‌شود. جدول 5 که بازه‌ی زمانی پیش از توسعه‌ی باغها با بازه‌ی زمانی پس از توسعه‌ی باغها در آن مقایسه شده است روشنگر این واقعیت است.
همانگونه که در جدول 5 ملاحظه می‌شود تراس بندی و بادام کاری در دامنه‌های مرتفع رودخانه نه تنها موجب افزایش منابع آب نشده بلکه حجم زایش‌های ورودی را بهمیزان 67.6 میلیون متر مکعب کاهش داده است. آنچه مسلم است عملیات آبخیزداری با هدف جلوگیری از فرسایش خاک و وارد شدن رسوب به دریاچه‌ی سد هم مفید و هم ضروری است ولی از این عملیات نباید انتظار داشت منابع آب حوضه تقویت شود و کمکی به کاهش کمبود آب شود.
| بازه‌ی زمانی | وضعیت | حجم آبدهی (میلیون متر مکعب) | تغییر حجم آبدهی (زایش) (میلیون متر مکعب) | |
| پل زمانخان | سد تنظیمی | |||
| 1347-1363 | شرایط طبیعی دامنه | 1302.2 | 1241.6 | 60.6 |
| 1364-1385 | شرایط تراس‌بندی و کاشت درخت | 1478.2 | 1458.2 | 7- |
| میانگین حجم آبدهی سالانه‌ی کاهش یافته در اثر توسعه‌ی باغ ها (میلیون متر مکعب) | 67.6 | |||
(جدول 5): مقایسه‌ی اثر توسعه‌ی باغها بر حجم آبدهی زاینده‌رود
دکتر حمیدرضا صفوی
نشریه فنی تخصصی دانش‌نما
پیاپی 230-232 (تیر – شهریور 1393)
ویژه‌نامه‌ی : زاینده‌رود 2