انتقال آب به حوضه‌ی زاینده‌رود یک انتخاب یا یک ضرورت

چکیده

یکی از مهمترین مسائل در زمینه‌ی مدیریت منابع آب، توزیع نایکنواخت زمانی و مکانی آن می‌باشد. این موضوع به ویژه در مناطق خشک و نیمه خشک که در مجاورت مناطق پربارش واقع شده‌اند از اهمیت بیشتری برخوردار بوده و باعث ایجاد تفکر انتقال آب بین حوضه‌ای  شده است. این گونه انتقالات بایستی با رعایت کلیه‌ی ملاحظات اجتماعی  اقتصادی، فنی و زیست‌محیطی صورت گیرد تا در دراز مدت اثرات سویی برجا نگذارد. در این راستا نیاز است که باارزیابی جامع آب به لحاظ منابع و مصارف، نیازهای زیست‌محیطی و نیز رعایت جنبه‌های فنی در حوضه‌های مبدأ و مقصد اقدام به انتقال آب در راستای مدیریت پایدار منابع آب نمود. در این مقاله ضمن بررسی وضعیت منابع و مصارف آب در حوضه‌ی آبریز زاینده‌رود در وضعیت کنونی و در یک افق میان مدت با در نظر گرفتن همجواری با حوضه‌ی آبریز دز و کارون به این نکته پرداخته شده که آیا انتقال آب به حوضه‌ی زاینده‌رود به عنوان یک انتخاب مطرح بوده و یا یک ضرورت می‌باشد.
وضعیت این حوضه در حالت‌های مختلف انتقال آب و نیز روش‌های کنترل و کاهش مصرف مورد ارزیابی و نیز اثرات آن بر روی حوضه‌های دز و کارون بررسی و نتایج آن ارائه شده است. نتایج به دست آمده حکایت از ضروری بودن انتقال آب از حوضه‌های دز و کارون به حوضه‌ی زاینده‌رود داشته و به دلیل عدم وجود گزینه‌های دیگر به دلایل فنی وزیست‌محیطی، انتخاب دیگری را در اختیار مدیران و تصمیم‌گیرندگان آب کشور نمی‌گذارد.

 

مقدمه

تأمین آب برای نیاز‌های بشری از بزرگترین چالش‌هایی است که به ویژه در کشورها و مناطق خشک و نیمه خشک با آن مواجه‌اند. از آنجایی که توزیع نزولات جوی در سطح کشور یکنواخت و متناسب نیست، لذا انتقال آب بین حوضه‌ای در قالب طرح‌هایی برای جمع‌آوری، انتقال و ایجاد کیفیت مناسب برای توسعه‌ی موزون فعالیت‌های انسانی لازم است. طرح‌های انتقال آب بین حوضه‌ای  با رعایت حقوق ذی‌نفعان و برای تأمین نیاز‌های مختلف مصرف، مشروط به توجیهات فنی، اقتصادی  اجتماعی و زیست‌محیطی می‌تواند در راستای مفهوم توسعه‌ی پایدار در مدیریت منابع آب ایفای نقش نماید (ابریشمچی و تجریشی، 1999). به دلیل پیچیده بودن این طرح‌ها و به علت تعدد عوامل درگیر، تاکنون تجارب مثبت و منفی در سطح جهان گزارش شده است که لزوم جامع نگری در این طرح‌ها را دو چندان نموده است. در این رابطه مسائلی همانند آسیب‌های وارده به محیطزیست، نشست زمین، شوری اراضی، تغییر فرهنگ مصرف آب، کیفیت آب، در نظر گرفتن حساسیت‌های اجتماعی، توجه به نیاز‌های آتی هر حوضه در دراز مدت، توجه مناسب به مزیت ‌های نسبی هر حوضه، در نظر گرفتن مسایلی همانند خشکسالی‌های شدید، در نظرگرفتن مسایل اقتصادی در هر حوضه، در نظر گرفتن حقوق حقابه‌داران و مقایسه‌ی همه جانبه‌ی روش‌های تأمین نیاز مبنای تصمیم‌گیری خواهد بود (خدابخشی، 1385). در رأس همه‌ی موارد بیان شده، به‌طور سنتی مخالفت‌هایی در قبال اجرای طرح‌های انتقال آب از سوی افراد تحت تأثیر وجوددارد، لذا از نظر اجتماعی و فرهنگی باید اقداماتی انجام گیرد تا این اثرات در منطقه‌ی مبدأ برطرف و جبران شود و منطقه به این باور برسد که با تخصیص آب برای انتقال خطری از نظر منابع آب و نیاز‌های منطقه ایجاد نخواهد شد (کارآموزو همکاران، 1383). در این راستا نیاز است که با ارزیابی دقیق از کلیه‌ی منابع و مصارف حوضه‌های مبدأ و مقصد در قالب اصول مدیریت یکپارچه‌ی منابع آب، اقدام به طرح‌های انتقال آب بین حوضه‌ای  نمود(کاکس، 1999). در این مقاله ضمن بررسی جوانب مختلف انتقال بین حوضه‌ای  آب از حوضه‌‌های دز وکارون به حوضه‌ی زاینده‌رود، سناریو‌های مختلف ارائه و پیامد‌های ناشی از عدم انتقال آب ارائه شده است.

 

انتقال آب به حوضه‌ی آبریز زاینده‌رود

حوضه‌ی زاینده‌رود به عنوان یکی از حوضه‌‌هایی که بیشترین طرح‌های انتقال آب در آن به اجرا در آمده و هنوز هم دارای بحران شدید کمبود آب است، از حدود 400 سال پیش (عصر صفویه) مورد توجه بوده است. هم‌جواری باکویر‌های مرکزی ایران از یک طرف و مجاورت با سلسله جبال زردکوه و منابع آب بالقوه در غرب زاگرس که سرشاخه‌های دز و کارون را تشکیل می‌دهند، باعث شده که از دهه‌ی 1330 تاکنون طر ح‌های انتقال آب توسط تونل در این حوضه اجرایی گردد. توزیع جغرافیایی نامنتاسب آب و عدم تطبیق توسعه‌های انسانی و صنعتی در این حوضه با حوضه‌های مجاور دلیل عمده‌ی این انتقالات بوده است. در جدول 1 مقایسه‌ای بین سرانه‌ی آب در این حوضه با حوضه‌های دز و کارون نشان داده شده‌است که حکایت از 8 برابر بودن شاخص سرانه‌ بین حوضه‌های دز و کارون با زاینده‌رود می‌باشد.

نام حوضه	وسعت (کیلومتر مربع)	جمعیت سال 1385 (نفر)	حجم منابع آب تجدید‌‌پذیر (میلیون متر مکعب)	حجم منابع تجدی دپذیر در واحد سطح حوضه (متر مکعب در کیلومتر مربع)	حجم منابع تجدید پذیر به ازای هر نفر (متر مکعب به ازای هر نفر)
زاینده‌رود	26971	3668000	2214	82088	603.6
دز و کارون	67257	4868011	25836	384138	5307.3
نسب حوضه دز و کارون به زاینده‌رود	2.49	1.33	11.7	4.7	8/8

(جدول 1): مقایسه‌ی سرانه‌ی حجم منابع آب تجدید‌پذیر در حوضه‌های دز و کارون با حوضه‌ی زاینده رود

 

شاخص حجم آب تجدیدپذیر سالانه به ازای هر کیلومترمربع مساحت حوضه که معرف توزیع جغرافیایی و مکانی منابع آب است نیز نشان می‌دهد در حوضه‌های دز وکارون با 384138  مترمکعب آب تجدیدپذیر در هر کیلومتر مربع مساحت حوضه 7/ 4 برابر حوضه‌ی زاینده‌رود منابع تجدیدپذیر دارد. این واقعیت که در خشکسالی‌های سال‌های آبی 80 – 1379 و 1386 تاکنون در شرایطی که حوضه‌ی زاینده‌رود با خشک‌شدن کامل رودخانه و از آب افتادن اراضی وسیع کشاورزی و باغ‌ها بیشترین خسارت را متحمل شد، حوضه‌های دز وکارون در همان سال با مازاد آبی به حجم 1/ 7 میلیاردمتر مکعب که به خلیج فارس وارد شد، روبه‌رو بوده است، از دلایلی است که اجرای طرح‌های انتقال بین حوضه‌ای را موجه می‌کند.این قیاس به خوبی شدت بحران کمبود آب در یک حوضه و مازاد آب بر مصارف در حوضه ی مجاور را نشان می دهد. مطابق مطالعات جامات متوسط سالانه‌ی حجم آب خروجی از حوضه‌های دز و کارون در دوره‌ی 38 ساله‌ی 1342 تا 1380 برابر 16.49 میلیارد مترمکعب بوده است که پس از کسر حجم انتقال بین حوضه‌ای بالغ بر 16میلیارد مترمکعب سالانه به خلیج فارس تخلیه شده است.

مطابق معیار سازمان ملل، سرانه‌ی 1000 متر مکعب آب در هر سال آستانه‌ی ورود به بحران کمبود آب تعیین شده‌است. در جدول 2 حوضه‌ی زاینده‌رود از این نظر با دیگر مناطق کشور مقایسه شده است.

 

میانگین کشور	استان چهارمحال و بختیاری	استان خوزستان	حوضه ی دز و کارون	آستانه ی بحران کمبود آب	بحران کمبود آب
					استان اصفهان	حوضه‌ی زاینده‌رود بدون طرح های انتقال بین حوضه ای	حوضه‌ی زاینده‌رود با طرح های بین حوضه ای کنونی
1600	12000	8000	5307	1000	900	600	750

(جدول 2): ارزیابی وضعیت سرانه‌ی آب در کشور با توجه به معیار سازمان ملل (مترمکعب)

 

مطابق این جدول با معیار سازمان ملل، حوضه‌ی زاینده‌رود حتی با وجود طرح‌های انتقال بین حوضه‌ای نیز در بحران شدید کمبود آب به سر می‌برد. افزایش نیاز توسعه‌های انسانی به آب در طول زمان و عدم توزیع متعادل و متناسب منابع آب در مناطق مختلف از یک سو و منطبق نبودن مراکز جمعیتی و مصارف بر منابع تجدیدپذیر آب موجب می‌شود طرح‌های انتقال بین حوضه‌ای آب به عنوان یک راهکار در دستور قرار گیرد.

آنچه مسلم است تفاوت در توزیع جغرافیایی مصارف و منابع آب به تنهایی دلیل کافی برای انتقال حوضه به حوضه‌ی آب نیست. پیش از هر اقدامی لازم است در حوضه‌ی مقصد و حوضه‌ی مبدأ از موارد زیر اطمینان حاصل شود:

الف) در حوضه‌ی مقصد

• واقعی بودن
• استفاده‌ی بهینه از منابع آب موجود
• عدم وجود منابع آب بهره‌برداری نشده

ب) در حوضه‌ی مبدأ

• وجود منابع بهره‌برداری نشده‌ی آب یا مازاد بر مصارف
• ارزیابی اثرات طرح‌های انتقال بین حوضه‌ای آب بر توسعه‌های آتی و شرایط زیست‌محیطی

 

وضعیت کمبود منابع آب در حوضه‌ی زاینده‌رود

 

سناریوی حذف طرح ‌های انتقال بین حوضه‌ای ازحوضه‌ی زاینده‌رود

برای آن‌که مشخص شود اجرای طرح‌های انتقال بین حوضه‌ای در حوضه‌ی زاینده‌رود یک ضرورت است یا یک انتخاب، سناریوی حذف طرح‌های انتقال بین حوضه‌ای از حوضه‌ی زاینده‌رود و تحلیل بیلان منابع و مصارف آب دراین حالت مورد بررسی قرار گیرد. بر پایه‌ی مطالعات انجام شده حجم آبدهی زاینده‌رود  طبیعی بدون طرح‌های انتقال بین حوضه‌ای در سالی با بارش میانگین 850 میلیون متر مکعب است. لازم به ذکر است که براساس آمار موجود در 50درصد سال‌ها آبدهی زاینده‌رود ک‎متر از این مقدار است. در جدول 6 حجم آب مورد نیاز مصارف مختلف که مستقیمأ از رودخانه و از منابع سطحی باید تأمین شود در شرایط کنونی ارائه شده است. در جدول 7 با فرض حذف طرح‌های انتقال بین حوضه‌ای این موضوع بررسی نشده است که آیا بدون اجرای طرح‌های انتقال بین حوضه‌ای نیاز‌های موجود قابل تأمین است؟ همانگونه که در جدول 7 منعکس است، بدون طرح‌های انتقال بین حوضه‌ای، زاینده‌رود طبیعی حتی در ترسالی‌ها با آبدهی 1.4 برابر میانگین آبدهی هم قادر به تأمین نیاز‌های حوضه نخواهد بود. به طوری که در ترسالی با 1.4 برابر آبدهی میانگین هم کل کشاورزی بخش‌های میانی شامل شبکه‌ی نکوآباد و شبکه‌های سنتی طوماری، کشاورزی بخش‌های شرقی شامل شبکه‌های آبشار و رودشت و نیز شبکه‌های برخوار، مهیار جرقویه به طور کامل بدون آب می‌مانند. در جدول 8 حجم منابع آب‌های سطحی زاینده‌رود باوجود طرح‌های انتقال بین حوضه‌ای و در جدول 9 وضعیت تأمین نیازها را در این حالت نشان می‌دهد.

 

شرب	صنعت	انتقال به خارج از حوضه	برداشت در استان چهار محال و بختیاری	تبخیر از سد و رودخانه	باغ‌های غرب اصفهان	کشاورزی بخش میانی (سنتی و مدرن)	تغذیه سفره و نشت  رودخانه تا چاه‌های فلمن	کشاورزی آبشار و رودشت	تغذیه آبخوان و نفوذ از رودخانه تا آبشار	شبکه مهیار و جرقویه	شبکه برخوار	نیاز زیست محیطی	جمع منابع مورد نیاز
350	150	100	200	57	150	500	200	400	100	100	100	200	2307
						500		400

(جدول 3): حجم آب مورد نیاز از رودخانه‌ی زاینده رود برای تأمین نیازهای کنونی از منابع ساحلی (میلیون متر مکعب)

 

وضعیت آبدهی در محل سد	کل حجم آبدهی	تبخیر از سد و رودخانه	نفوذ و تغذیه تا تصفیه خانه‌ی شرب	شرب	صنعت	برداشت در استان چهار محال و بختیاری	انتقال به خارج از حوضه	باغ‌های موجود	نفوذ و تغذیه از تصفیه خانه تا سد آبشار	کشاورزی بخش میانی	کشاورزی شرق (آبشار و رودشت)	شبکه مهیار و جرقویه	شبکه‌ی برخوار	نیاز زیست محیطی
40% بالاتر از میانگین	1200	57	200	350	150	200	100	150
20% بالاتر از میانگین	1020	57	200	350	150	200	100
میانگین آبدهی	850	50	200	350	150	200	100
80% بالاتر از میانگین	680	50	100	350	150	25%	100
60% آبدهی میانگین	510	40	100	350		10%

(جدول 4): وضعیت تأمین نیازها در سناریوی زاینده‌رود طبیعی بدون طرح‌های انتقال بین حوضه‌ای در دست بهره‌برداری (میلیون متر مکعب)

 

وضعیت آبدهی	زاینده‌رود طبیعی	تونل اول	تونل دوم	تونل چشمه لنگان	تبخیر از سد و رودخانه	حجم منابع آب قابل بهره برداری
40 درصد بالاتر از میانگین	1200	370	288	250	570	2050
20 درصد بالاتر از میانگین	1020	350	288	200	57	1800
میانگین آبدهی	850	300	280	180	50	1560
80 درصد آبدهی میانگین	680	250	200	150	50	1230
60 درصد آبدهی میانگین	510	180	100	110	40	860

(جدول 5): حجم منابع آب سطحی زاینده‌رود با وجود طرح‌های انتقال بین حوضه‌ای در دست بهره‌برداری (میلیون متر مکعب)

 

وضعیت آبدهی در محل سد	کل حجم آبدهی	نفوذ و تغذیه تا تصفیه خانه‌ی شرب	شرب	صنعت	برداشت در استان چهار محال و بختیاری	انتقال به خارج از حوضه	باغ‌های موجود	نفوذ و تغذیه از تصفیه خانه تا سد آبشار	کشاورزی بخش میانی	کشاورزی شرق (آبشار و رودشت)	شبکه مهیار و جرقویه	شبکه‌ی برخوار	نیاز زیست محیطی
40% بالاتر از میانگین	2050	200	350	150	200	100	150	100	300	400	50%	50%
20% بالاتر از میانگین	1800	200	350	150	200	100	150	100	60%	60%	50%	50%
میانگین آبدهی	1560	200	350	150	200	100	150	100	40%	40%
80% بالاتر از میانگین	1230	100	350	150	200	100	150
60% آبدهی میانگین	860	100	350	150	50%	100	40%

(جدول 6): تأمین نیازها از زاینده‌رود در بهره‌برداری از طرح‌های انتقال بین حوضه‌ای در دست بهره‌برداری (میلیون متر مکعب)

 

همانگونه که در جدول 9 مشاهده می‌شود حتی در سال‌های ترسالی با آبدهی 1.4 برابر آبدهی میانگین هم منابع آب حوضه‌ی کفاف نیازها را نمی‌دهد و 50 درصد از تعهد تأمین آب به شبکه‌ی مهیار و جرقویه وکل نیاز زیست‌محیطی قابل تأمین نیست. بر این اساس در آبدهی 20 درصد بالاتر ازمیانگین علاوه بر کمبود آب در شبکه‌های برخوار و مهیار به میزان 50 درصد در شبکه‌های میانی (نکوآباد و سنتی) وشبکه‌های شرق (آبشار و رودشت) نیز 40 درصد نیاز شبکه قابل تأمین نمی‌باشد. همچنین در شرایط آبدهی 60 درصدمیانگین، آب مورد نیاز شبکه‌های میانی و شرق تأمین نمی‌شود و شبکه‌های مهیار و جرقویه و برخوار به کلی بدون آب می‌مانند. در شرایط 80 درصد آبدهی میانگین، کل شبکه‌های مدرن و سنتی میانی و شرقی از آب می‌افتد که به منزله‌ی نابودی کامل کشاورزی حوضه است. در شرایط 60 درصد آبدهی میانگین علاوه بر این که شبکه‌های بخش‌های میانی، شرق و مهیار و برخوار بدون آب می‌مانند، برداشت کنونی استان چهارمحال و تأمین آب باغ‌ها به ترتیب به میزان 50 درصد و 60 درصد قابل تأمین نمی‌باشد.

 

وضعیت آبدهی	حجم منابع آب قابل بهره برداری کنونی	حجم آب انتقالی از تونل	مجموع حجم منابع سطحی
40 درصد بالاتر از میانگین	2050	300	2350
20 درصد بالاتر از میانگین	1800	280	2080
میانگین آبدهی	1560	250	1810
80 درصد آبدهی میانگین	1230	200	1430
60 درصد آبدهی میانگین	860	150	1010

(جدول 7): برآورد حجم منابع سطحی با وجود طرح‌های انتقال بین حوضه‌ای کنونی و تونل سوم کوهرنگ (میلیون مترمکعب)

 

وضعیت آبدهی در محل سد	کل حجم آبدهی	نفوذ و تغذیه تا تصفیه خانه‌ی شرب	شرب	صنعت	برداشت در استان چهار محال و بختیاری	انتقال به خارج از حوضه	باغ‌های موجود	نفوذ و تغذیه از تصفیه خانه تا سد آبشار	کشاورزی بخش میانی	کشاورزی شرق (آبشار و رودشت)	شبکه مهیار و جرقویه	شبکه‌ی برخوار	نیاز زیست محیطی
40% بالاتر از میانگین	2350	200	350	150	200	100	150	100	300	400	100	100	200
20% بالاتر از میانگین	2080	200	350	150	200	100	1500	100	300	400	70%	70%
میانگین آبدهی	1810	200	350	150	200	100	80%	100	70%	70%	50%	50%
80% بالاتر از میانگین	1430	100	350	150	80%	100	80%	100	50%	50%
60% آبدهی میانگین	1010	100	350	150	50%	100	40%	100	20

(جدول 8): وضعیت تأمین نیازها از منابع سطحی رودخانه‌ی زاینده‌رود پس از بهره‌برداری از کلیه‌ی طرح‌های انتقال بین حوضه‌ای در دست اجرا
(تونل‌های چشمه لنگان، کوهرنگ 1، 2 و 3)(میلیون مترمکعب)

 

در جدول 7 وضعیت منابع آب حوضه و در جدول 8 تأمین نیازها با اضافه شدن تونل سوم کوهرنگ در وضعیت‌های مختلف نشان داده شده است.
بر این اساس در صورت به بهره‌برداری رسیدن تونل سوم و با فرض ثابت ماندن مصارف کنونی تنها در سال‌های ترسالی با 1.4 برابر آبدهی میانگین نیازها قابل تأمین است. درشرایط آبدهی میانگین نیاز محیط زیست تأمین نمی‌شود ضمن آن‌که 30 درصد نیاز کشاورزی بخش میانی و شرقی حوضه و درصد حجم آب تعهد شده به مهیار و برخوار هم قابل تأمین نمی‌باشد. در سال‌های با 80 درصد آبدهی میانگین، 20 درصد نیاز استان چهارمحال، 20 درصد نیاز باغ‌ها، 50 درصد نیاز کشاورزی بخش میانی، 50 درصد نیاز کشاورزی شرق قابل تأمین نیست و کل شبکه‌های مهیار و جرقویه و برخوار و محیطزیست هم بدون آب می‌مانند. همچنین در سال‌های با 60 درصد آبدهی میانگین، 50 درصد برداشت‌ها در استان چهارمحال و بختیاری، 60 درصد نیاز باغ‌های غرب اصفهان، 80 درصد کشاورزی بخش میانی و 100 درصد نیاز آبی شبکه‌های شرق، 100 درصد نیاز شبکه‌های برخوار، مهیار، جرقویه و 100 درصد نیاز زیست‌محیطی غیرقابل تأمین است.
مطالب بالا گویای این واقعیت است که حتی با بهره‌برداری از تونل سوم کوهرنگ نیز حوضه با بحران شدید کمبود آب روبه‌رو است و لازم است طرح‌های انتقال بین حوضه‌ای دیگر و از جمله طرح انتقال آب به فلات مرکزی به مورد اجرا در آید.

 

پیامد‌های طرح‌های انتقال حوضه‌ای آب بر حوضه‌ی‌ مبدأ

---

هما نگونه که ذکر شد صرف وجود منابع آب بیشتر در یک حوضه و کمبود آب در حوضه‌ی مجاور دلیل و مجوزی برای انتقال آب بین حوضه‌ای نیست و لازم است پیامد‌های انتقال آب بر حوضه‌ی مبدأ نیز مورد توجه قرارگیرد و چشم انداز آتی حوضه‌ی مبدأ پس از انتقال آب از نظر توسعه‌ی پایدار اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و تعادل زیست محیطی مورد توجه قرار گیرد. در ادامه از این نقطه نظر وضعیت حوضه‌های دز و کارون مورد بررسی قرار می‌گیرد.

 

وجود منابع آب مازاد بر نیاز در حوضه‌های دز و کارون

از حوضه‌های دز وکارون طرح‌های انتقال بین حوض‌ه‌ای متعددی به بهره‌برداری رسیده یا در دست اجرا و مطالعه است. مجموع حجم آب قابل انتقال از طریق این طرح‌ها درجدول 9 ارائه شده است.

 

نام طرح	کوهرنگ 1	کوهرنگ 2	کوهرنگ 3	چشمه لنگان	سولگان	دز-قمرود	ماربر_آباده	بهشت آباد	کمال صالح	جمع
حجم انتقالی	300	250	250	164	200	194	100	578	35	2071

(جدول 9): طرح‌های انتقال بین حوضه‌ای تا سال 1405 و حجم آب خروجی از حوضه‌ی دز و کارون (میلیون متر مکعب)

 

مطابق جدول 9 در صورت بهره‌برداری از کل طرح‌های انتقال بین حوضه‌ای در دستور کار، در شرایط میانگین، سالانه 2.07 میلیارد متر مکعب از منابع حوضه‌ی دز و کارون به حوضه‌های دیگر منتقل می‌شود. در جدول 10 منابع و مصارف حوضه‌های دز و کارون در سال 1405 درج گردیده‌است.

 

شرح	متوسط سالانه‌ی منابع تجدیدپذیر	انتقال به حوضه های مجاور	مصارف پس از کسر آب برگشتی					محیط زیست	حجم مازاد بر مصارف و انتقال بین حوضه ای
			کشاورزی	شرب		صنعت و معدن	آبزی پروری
مقدار	25836	2071	7396	105		115	1220	3004	11925

(جدول 10): منابع و مصارف آب در حوضه‌ی دز کارون در سال 1405 در سال میانگین (میلیون متر مکعب)

 

نکته‌ی قابل توجه در جدول 10 آن است که با در نظر گرفتن کلیه‌ی طر ح‌های انتقال بین حوضه‌ای  اعم از اجرا شده و در دست اجرا و فرض اجرا و به بهره‌برداری رسیدن طرح انتقال بین حوضه‌ای فلات مرکزی (بهشت آباد) تا سال 1405 و با در نظر گرفتن بیش از 3 میلیارد متر مکعب آب برای حفاظت از محیطزیست و نیز نیاز‌های توسعه یافته‌ی کشاورزی، شرب و صنعت، باز هم حوضه‌های دز وکارون با 11.9 میلیارد مترمکعب مازاد آب روبه‌رو است. این حجم مازاد علاوه بر خروج بیش از 3 میلیارد متر مکعب آب به خلیج فارس برای تأمین نیاز زیست‌محیطی می‌باشد. در خشکسالی سال 80 – 1379 حجم جریان عبوری از ایستگاه اهواز 8657 میلیون متر مکعب بوده است. چنانچه از این حجم مجموع مصارف پایین دست به میزان 1546 میلیون مترمکعب کسر شود مقدار حجم آب مازادبر مصارف برابر با 7111 میلیون متر مکعب به‌دست می‌آید که وجود حجم آب مازاد بر مصارف در حوضه‌های دز وکارون تأیید می‌کند. با توجه به این‌که سال 80 – 1379 مصادف با خشکسالی استثنایی بوده است وجود بیش از 7.1 میلیاردمترمکعب حجم آب مازاد در سال خشک که از حوضه‌های خارج شده و به خلیج فارس رفته است مؤید وجود منابع آب مازاد بر نیازها است. جهت بررسی آثار و پیامد‌های انتقال بین حوضه‌ای  آب در حوضه‌ی مبدأ لازم است در سال‌های خشک و با آبدهی کمتر از میانگین هم بررسی شود. در جدول 14وضعیت منابع و مصارف آب در حوضه‌های دز و کارون درشرایط خشکسالی با دوره‌ی بازگشت 20 سال و با مصارف افزایش یافته در افق 1405 ارائه شده است.

 

شرح	متوسط سالانه‌ی منابع تجدیدپذیر	انتقال به حوضه های مجاور	مصارف پس از کسر آب برگشتی					محیط زیست	حجم مازاد بر مصارف و انتقال بین حوضه ای
			کشاورزی	شرب		صنعت و معدن	آبزی پروری
مقدار	12961	1204	7396	105		115	1220	1532	1389

(جدول 11): منابع و مصارف آب در حوضه‌ی دز کارون در سال 1405 در سال میانگین (میلیون متر مکعب)

 

مطابق جدول 11 حتی در خشکسالی با دوره‌ی بازگشت 20سال هم حوضه‌های دز و کارون با مازادی بالغ بر 1.39 میلیارد مترمکعب آب روبه‌رو است که با احتساب رقم در نظر گرفته‌شده برای محیط زیست جمع کل حجم آبی که به خلیج فارس می‌ریزد بالغ بر 2.9 میلیارد متر مکعب خواهد بود. این ارقام نشان دهنده‌ی این واقعیت هستند که اجرا و بهره‌برداری از طرح‌هایی انتقال بین حوضه‌ای در دست اقدام و از جمله طرح انتقال آب به فلات مرکزی (بهشت آباد) حتی در سال‌های خشک با دوره‌ی بازگشت 20 سال هم خللی در تأمین نیاز‌های شرب، صنعت، کشاورزی، آبزی پروری، زیست‌محیطی دز و کارون پدید نمی‌آورند.

 

نتیجه‌گیری

با توجه به مطالب ارائه شده در زمینه‌های منابع و مصارف آب و نیز نیاز‌های زیست‌محیطی در شرایط کنونی و آتی درحوضه‌ی آبریز زاینده‌رود (حوضه‌ی مقصد) و حوضه‌‌های دز کارون (حوضه‌ی مبدأ) بحث انتقال آب بین این حوضه‌ها به دلیل عدم وجود گزینه‌های دیگر، نه یک انتخاب بلکه یک ضرورت می‌باشد که بایستی توسط مسؤولان مورد عنایت بیشتر قرار گیرد.

 

 

دکتر حمیدرضا صفوی
نشریه فنی تخصصی دانش‌نما
پیاپی 230-232 (تیر – شهریور 1393)
ویژه‌نامه‌ی : زاینده‌رود 2