مقدمه
رود ۴۰۰ کیلومتری زاینده رود که روزگاری علاوه بر اصفهان برای استان‌های همجوار نیز زندگی‌بخش بود، اکنون مدتی است که با چالش مواجه شده و برای زنده ماندن به کمک احتیاج دارد. حوضه آبریز زاینده رود، این روزها وضعیت مساعدی ندارد که جلوه آن را می‌توان در قطع چند ماهه جریان آب در بستر رودخانه زاینده رود مشاهده کرد. زاینده رود علاوه بر استان اصفهان، تامین کننده آب برخی از استان های همجوار نیز است که تشدید بحران کم آبی در این حوضه آبی می تواند، روند آبرسانی به آنها را نیز مختل کند.
تاکنون طرح های متعددی برای تامین آب این حوضه آبریز اجرا شده اما هیچ کدام نتوانسته، وضعیت این حوضه آبی را به وضعیت سابق بازگرداند.
گستره حوضه آبریز زاینده رود
زاینده‌رود با طول بیش از ۴۰۰ کیلومتر بزرگترین رودخانه منطقه مرکزی ایران است که از کوه‌های زاگرس مرکزی سرچشمه می‌گیرد و در کویر مرکزی ایران به سمت شرق پیش می‌رود و در نهایت به تالاب بین المللی گاوخونی در شرق اصفهان می‌ریزد.
منابع تامین آب زاینده رود شامل حوضه آبریز زاینده رود (چشمه دیمه، چشمه نمک، آب زری، آب چم دره، آب خوربر، آب نالشگران، آب دره قاضی، آب تنگه گزی، آب دولت آباد و رودخانه پلاسجان)، تونل اول و دوم کوهرنگ و تونل چشمه لنگان است.
حوضه آبریز زاینده رود در استان های اصفهان و چهارمحال و بختیاری گسترده شده که ۹۳ درصد از مساحت و ۹۸ درصد از جمعیت تحت پوشش این حوضه در استان اصفهان و هفت درصد از مساحت و ۲ درصد از جمعیت تحت پوشش آن در استان چهارمحال و بختیاری قرار دارد.
سه میلیون و ۸۹۰ هزار و ۱۸۸ نفر، جمعیت ساکن در استان اصفهان (۸۷ درصد شهری و ۱۳ روستایی) را تشکیل می‌دهند و جمعیت این حوضه در استان چهارمحال و بختیاری ۸۸ هزار و ۱۷۲ نفر است که ۴۷ درصد از آن را شهری و ۵۳ درصد را روستاییان تشکیل می‌دهند.
در دهه‌های گذشته جمعیت حوضه زاینده رود افزایش قابل توجهی داشته، بطوری که در نیم قرن اخیر جمعیت این حوضه بیش از سه برابر شده و این افزایش جمعیت پیامدهای مختلف اجتماعی و اقتصادی را به دنبال داشته است. روند رو به رشد جمعیت حوضه زاینده رود از یک سو و محدودیت منابع آب از سوی دیگر، موجب شده تا سرانه آب تجدید پذیر حوضه به کمتر از یک هزار متر مکعب کاهش یابد. این در حالی است که سرانه آب تجدیدپذیر کشور به کمتر از یک هزار و ۷۰۰ متر مکعب به ازای هر نفر کاهش یافته است.
این رودخانه که علاوه بر جاذبه تفریحی و فرهنگی، همواره نقشی مؤثر در پایداری محیط زیست، تامین آب آشامیدنی، رونق کشاورزی و اقتصاد منطقه مرکزی و هستی تالاب گاوخونی داشته، در دهه‌های اخیر به علت برداشت‌های غیرقانونی و خارج از توان این منبع آبی، انتقال آب از این حوضه به دیگر حوضه‌ها و استان‌ها، تراکم جمعیت و تا حدودی کاهش نسبی بارندگی‌ها، به یک رودخانه با جریان دوره‌ای تبدیل و در پایین دست در فصول گرم بویژه تابستان با خشکی مواجه شده است.
حوضه آبی زاینده رود، به دلیل اجرای طرح های انتقال (ورودی و خروجی) علاوه بر استان های اصفهان و چهارمحال و بختیاری، استان‌های خوزستان، فارس، یزد و کهگیلویه و بویراحمد را در بر می گیرد. همچنین با توجه به تداوم خشکسالی و تشدید بحران ریزگردها، کارشناسان نسبت به احتمال نشت ریزگردهای تالاب خشک شده گاوخونی به استان‌های تهران، قم و سمنان نیز هشدار داده‌اند.
کاهش بارش‌ها در حوضه آبریز زاینده‌رود
بررسی گزارش های آماری نشان می‌دهد که برداشت آب متناسب با حجم ذخایر نیست که این موضوع باعث ایجاد فشار به ذخایر و مختل شدن زنجیره آبی می شود.
میزان تولید آب و مصرف آن متناسب نیست و حجم برداشت‌ها به ویژه در این حوضه آبریز بیش از ذخایر منابع است. جمعیت کشور نسبت به گذشته افزایش یافته اما میزان ذخایر کاهش داشته است، میزان تولید آب در طی ۵۰ سال گذشته افزایش نداشته و این در حالی است که جمعیت ایران در این مقطع زمانی چند برابر شده است.
حوضه آبریز زاینده رود، علاوه به کمبود منابع آبی، با ناترازی و نامتوازنی در بارش‌ها نیز مواجه است. بر اساس گزارش ها، در سال آبی ۹۷-۹۶ کمترین بارش در پنجاه سال اخیر در این حوضه وجود داشت، بر عکس سال ۹۸-۹۷ جز پربارش‌ترین سال‌ها بود و در سال آبی ۹۹-۹۸ بارشی نزدیک به نرمال بود.
با وجود اینکه در سال های گذشته (سال آبی ۹۸ و ۹۹) شاهد بارش خوب در این حوضه بودیم، اما جریان آب رودخانه زاینده رود در این سال‌ها قطع شد.
طرح‌های انتقال آب در حوضه زاینده رود
در سالهای اخیر، اجرای طرح های انتقال آب در حوضه آبریز زاینده رود، حاشیه ساز بوده است. از یکسو برخی اجرای طرح های آبرسانی برای استفاده مناطق کم آب را مفید و لازم می دانند، اما از سوی دیگر برخی کارشناسان هشدار می دهند که اجرای این طرح ها، چرخه و زنجیره تامین آب را دچار وقفه و چالش کرده و بحران های زیست محیطی، اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی و جمعیتی ایجاد خواهد کرد.
تاکنون چند طرح آبرسانی و انتقال آب (ورودی و خروجی) در حوضه زاینده رود اجرا شده یا در دست اجراست.
طرح‌های در حال بهره برداری
- تونل کوهرنگ ۱ از کارون به زاینده رود با ظرفیت ۲۹۳ میلیون متر مکعب
- تونل کوهرنگ ۲ از کارون به زاینده رود به ظرفیت ۱۹۰ میلیون متر مکعب
- تونل چشمه لنگان از دز به زاینده رود به ظرفیت ۱۲۰ میلیون متر مکعب
- تونل خدنگستان از دز به زاینده‌رود به ظرفیت ۴۴ میلیون متر مکعب
- طرح انتقال آب به یزد از حوضه زاینده‌رود به حوضه کویر سیاه‌کوه با ۶۰ میلیون مترمکعب نیز برای تامین آب شرب استان یزد
نگاهی به طرح‌های در دست اجرای انتقال آب
طرح های متعددی برای انتقال آب به حوضه زاینده رود در حال اجراست که مهم ترین آنها طرح انتقال آب کوهرنگ سه شامل سد و تونل است.
طرح کوهرنگ ۳
عملیات اجرایی طرح انتقال آب کوهرنگ سه شامل سد و تونل در سال ۱۳۷۷ با هدف تأمین آب به میزان حدود ۲۵۰ میلیون مترمکعب در سال برای تأمین بخشی از کمبود آب منطقه مرکزی ایران آغاز و قرارداد ساخت سد تونل سوم کوهرنگ در سال ۱۳۸۹ بسته شد و قرار بود سال ۹۳ به بهره برداری برسد که این امر در آن زمان محقق نشد.
سد کوهرنگ سه که تاکنون حدود ۵۰ درصد پیشرفت فیزیکی داشته بر اساس پیش‌بینی انجام شده امسال آبگیری می‌شود و عملیات ساخت این سد ۲ قوسی به ارتفاع ۱۲۰ متر تا سال آینده به اتمام خواهد رسید.
طرح بهشت آباد
طرح دیگر انتقال آب به مرکز کشور، طرح انتقال آب از بهشت‌آباد به فلات مرکزی ایران شامل سه بخش، احداث سد ۱.۵ میلیارد متر مکعبی به ارتفاع ۱۷۸ متر، سامانه انتقال آب تا منطقه ‘شلمزار’ (در ۳۵ کیلومتری جنوب شهرکرد واقع در استان چهارمحال و بختیاری) که سامانه‌ای مشترک و بخش احداث خطوط انتقال از سامانه انتقال آب از شلمزار به اصفهان است.
شرکت آب منطقه‌ای اصفهان حدود ۱۳ سال پیش مطالعات این طرح شامل یک سد بتنی و تونل ۶۰ کیلومتری را آغاز کرد که وزارت نیرو در دولت یازدهم با بازنگری آن و با حذف تونل، با انجام آن از طریق خط لوله و ایستگاه پمپاژ و همچنین احداث یک سد موافقت کرد.
سامانه دوم آبرسانی اصفهان (گلاب ۲)
طرح سامانه دوم آبرسانی اصفهان شامل تونل انتقال آب و تصفیه خانه موسوم به ‘گلاب ۲’ با ظرفیت انتقال سامانه دوم ۹.۵۷ مترمکعب بر ثانیه است، این سامانه از ۲۷ کیلومتر تونل تشکیل شده و آب دریاچه سد زاینده‌رود را به تصفیه‌خانه انتقال می‌دهد.
اکنون آب آشامیدنی اصفهان از سامانه تصفیه خانه باباشیخعلی در غرب استان و از طریق تونل ۱۸ کیلومتری تامین می‌شود که ظرفیت انتقال آن بالغ بر ۱۰.۵ مترمکعب آب بر ثانیه است، در حالی که مطابق گزارش‌های شرکت آب و فاضلاب استان، نیاز کنونی استان ۱۵ مترمکعب بر ثانیه است.
سامانه اول این تصفیه‌خانه (بابا شیخعلی) آب ۵۶ شهر و ۳۰۰ روستا در استان اصفهان تامین می‌کند، اما رشد جمعیت و افزایش استفاده شهروندان، نیاز روزافزون به احداث سامانه دوم را ضروری ساخته است.
طرح‌های در حال مطالعه
شماری از طرح‌های مربوط به انتقال آب در حوضه زاینده رود نیز هنوز جنبه اجرایی و عملیاتی نیافته و در مرحله مطالعاتی باقی مانده اند که از مهم ترین آنها می توان به موارد زیر اشاره کرد:
- سد و تونل گوکان از حوضه دز به حوضه زاینده‌رود به ظرفیت ۲۰۰ میلیون متر مکعب
- سد شهید از حوضه کارون به آباده-نجف آباد (استان فارس و حوضه زاینده‌رود) به ظرفیت ۶۰ میلیون متر مکعب
- سد بیده و تونل ماربر از حوضه کارون به آباده-نجف آباد (استان فارس و حوضه زاینده‌رود) به ظرفیت ۲۳۰ میلیون متر مکعب
- سد و تونل پشندگان از حوضه دز به زاینده‌رود به ظرفیت ۲۴۵ میلیون متر مکعب
- سد و تونل یلان از حوضه دز به زاینده‌رود به ظرفیت ۱۶۵ میلیون متر مکعب
مروری بر اخبار و رویدادهای سالهای اخیر بیانگر آن است که طرح های انتقال آب همواره محل اختلاف نظر بین جوامع مبدا و مقصد بوده است؛ نمونه اخیر این امر را در ۲۸ فروردین 1401 شاهد بودیم که تعدادی از مردم چهارمحال و بختیاری با تجمع در میدان قمربنی‌هاشم(ع) شهرکرد توقف طرح‌های انتقال آب و احقاق حقوق این استان در حوزه آب را خواستار شدند؛ از آنجا که چهارمحال و بختیاری سرچشمه اصلی زاینده رود محسوب می شود، این روز به نمادی برای مخالفت با طرح‌های انتقال آب بین حوضه‌ای تبدیل شده است.
مردم حاضر در این تجمع مسالمت‌آمیز خواستار توقف طرح‌های انتقال آب و احقاق حقوق مردم این استان در حوزه آب شدند و با در دست داشتن پلاکارهایی با عنوان «انتقال آب کوهرنگ، گلاب و بهشت‌آباد مثلث شوم نابودی چهارمحال و بختیاری» خواستار توقف طرح‌های انتقال آب بین حوضه‌ای شدند.
مردم معترض به اجرای طرح‌های انتقال آب با تاکید بر اینکه مخالف انتقال آب شرب به استان‌های دیگر نیستند، تصریح کردند آبی که از این استان منتقل می‌شود به مصرف صنایع استان اصفهان می‌رسد و این در حالیست که مردم روستاها و شهرهای چهارمحال و بختیاری برای تامین آب شرب خود با مشکل جدی روبرو هستند.
حمایت از تامین آب برای مصرف شرب و مقاومت در مقابل مصرف صنعتی و کشاورزی
منابع آبی زاینده رود در سه بخش آب آشامیدنی، کشاورزی و صنعت، مصرف می شود که کارشناسان در سال های اخیر نسبت به تداوم استفاده از این منابع آبی در بخش صنعت و تداوم ایجاد صنایع جدید انتقاداتی را مطرح کرده اند.
با توجه به کمبود منابع آبی و خشکی بستر رودخانه زاینده رود، کارشناسان خواستار آن شده اند که استفاده از آب زاینده رود به مصرف شرب و همچنین محصولات کشاورزی کم آب، محدود شود. بدین ترتیب برای بخش صنعت باید طرح های انتقال آب از دریا به این منطقه، اجرا شده و کشت محصولات کشاورزی آب‌بر نیز متوقف شود.
انتقال آب زاینده رود به استان های دیگر از جمله یزد که با کم آبی مواجه است، با انتقاداتی مطرح شده به طوری که برخی کشاورزان اصفهانی و سایر اقشار معتقد هستند انتقال این آب باعث مصرف آن در بخش کشاورزی و صنعت یزد شده و به کشاورزی استان اصفهان لطمه زده است.
این انتقادات در حالی است که بخشی از اتکای آب شرب استان یزد به آب دریافتی از اصفهان وابسته است و هرگونه اختلال در انتقال آب، می تواند بحران آفرین باشد.
برای رفع بحران آب استان یزد در بخش صنعت، طرح انتقال اب از دریای عمان به این استان مطرح شده که اجرای آن، زمانبر و هزینه زاست. بر اساس طرح های در دست اجرا قرار است ۲۵۰ میلیون متر مکعب از طرح انتقال آب دریای عمان برای مصارف صنعتی و کشاورزی استان یزد اختصاص یابد.
نگاهی به انتقادات ساکنان استان‌های اصفهان، خوزستان، چهار محال و بختیاری و سایر استان هایی که طرح‌های انتقال آب در استانهای‌شان اجرا می شود، نشان می دهد که انتقال آب برای تامین آب شرب سایر مناطق با کمترین واکنش منفی مواجه است، اما نسبت به انتقال آب برای بخش کشاورزی و صنعتی مقاومت‌هایی وجود دارد.
پیشنهادی برای تامین آب صنعتی از دریا
حوضه آبی زاینده رود که تا چندی پیش، ارسال کننده آب به سایر استان ها بود، اکنون به دلیل کمبود آب، نیاز به واردات آب از سایر حوضه‌های آبی پیدا کرده و در این راستا، طرح هایی برای تامین آب از کارون در دست اجراست.
مدیرکل مدیریت بحران استانداری اصفهان در ارتباط با معضل خشکی زاینده رود در این باره به خبرنگار ایرنا در استان اصفهان گفت: اجرای طرح‌های انتقال آب به این حوضه آبریز ضروری و لازم است زیرا از این حوضه آبریز پیش تر به مناطق استان‌های دیگر و خارج از حوضه آب تخصیص داده‌اند.
برای تامین آب حوضه زاینده رود، طرح های مختلفی مانند انتقال آب از حوضه آبریز کارون و … در حال اجراست.
با توجه به صنعتی بودن استان اصفهان که اغلب آنها صنایع آب‌بر هستند، پیشنهاداتی برای انتقال آب از دریا به این استان با هدف تامین آب مورد نیاز بخش صنعت مطرح شده است که هنوز در مرحله مطالعه قرار دارند. تامین آب بخش صنعت از دریا باعث خواهد شد تا فشار به منابع آبی این استان کاهش یافته و علاوه بر تامین آب شرب، محیط زیست این استان از جمله تالاب گاوخوبی نیز فرصت احیا پیدا کند.
میثم طاهری بن چناری
خبرگزاری ایرنا