مقدمه
امروزه در دنیا ۳۶ درصد آب آشامیدنی و ۴۲ درصد آب کشاورزی از منابع زیرزمینی برداشت می شود اما در ایران تامین آب برای این بخش ها ۵۵ درصد وابسته به منابع زیرزمینی و ۴۵ درصد وابسته به آب های سطحی است. برداشت بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی حوضه زاینده‌رود مخاطره‌آمیز است بطوریکه برخی از پیامدهای آن قابل جبران و بازگشت نیست. در حوضه تالاب بین المللی گاوخونی برداشت بی‌رویه از آب های زیرزمینی اتفاق افتاده که افت شدید آبخوان ها و افزایش دشت های ممنوعه در استان را بدنبال داشته است. در زمان حاضر، از ۳۱ دشت استان اصفهان ۲۷ دشت ممنوعه است.
منابع آب تجدید پذیر کشور در ۳۰ سال گذشته ۴۱۳ میلیارد متر مکعب بود که اکنون به ۸۹ میلیارد مترمکعب کاهش یافته است، اضافه کرد: بارش ها در سال های اخیر کاهش یافته بطوریکه از ۲۵۰ میلی متر در سال به ۲۲۶ میلی متر رسیده است. متأسفانه بسیاری از برنامه‌ریزی‌ها برای خودکفایی در برنامه ششم کشور با منابع آب موجود همخوانی ندارد. بر اساس یافته های مرکز پژوهش های مجلس اکنون ۴۵ درصد چاه های آب موجود کشور غیر مجاز است. زاینده‌رود به طول افزون بر ۴۰۰ کیلومتر به‌عنوان بزرگترین رودخانه منطقه مرکزی ایران در دهه‌های اخیر به یک رودخانه با جریان دوره‌ای تبدیل و در پایین‌دست با خشکی مواجه شده است .
علل برداشت‌های بی‌رویه و غیرمجاز
بزرگترین صنعت آب بَر در اصفهان استقرار پیدا کرده که افزون بر ۶۰ درصد فولاد کشور را تولید می کند و بدنبال آن ۵۵۰ صنعت آلاینده دیگر نیز در این استان فعال است.
همچنین اصفهان رتبه دوم مهاجرپذیری را دارد و از خوزستان، تهران و چهارمحال و بختیاری به اصفهان مهاجرت کرده اند، از سوی دیگر در سال های گذشته سطح زیرکشت حوضه زاینده رود در استان چهارمحال و بختیاری و اصفهان بطور تقریبی ۲ برابر شده است.
بخش قابل توجهی از آب زاینده رود برای توسعه صنعت و کشاورزی به مصرف می رسد.
پیامدهای کاهش برداشت غیرمجاز و کاهش منابع آب زیرزمینی
- شوری آب‌های زیرزمینی
- محدودیت در تولید محصولات کشاورزی
- تهدید امنیت غذایی
- شوری خاک
- جذب سدیم
- مستعد شدن زمین برای گرد و غبار
- افزایش مصرف انرژی برای پمپاژ آب
- فرونشست زمین
راهکارهای جلوگیری از برداشت غیرمجاز و مدیریت منابع آبی
- مسدودکردن چاه های غیر مجاز
- نصب کنتور حجمی
- کاهش مجوز برداشت ها
- خرید چاه های کشاورزی
- ساماندهی شرکت های حفار
- طرح های تغذیه مصنوعی آبخوان ها
- کنترل و هدایت سیلاب ها به سفره های زیرزمینی
- تغییر اقلیم با هدف بارش و مهار سیلاب های ناگهانی
پایش مستمر و برخط برداشت ها از زاینده رود، رعایت احکام قضایی متناسب با همه حقابه‌بران در همه استان‌ها، تامین حقابه همه ذینفعان و مدیریت یکپارچه حوضه زاینده‌رود جهت مدیریت منابع آبی زاینده‌رود ضروری می‌باشد. همچنین بازنگری در تخصیص آب به بخش کشاورزی و صنعت، مدیریت تقاضا و شفافیت در منابعی که آب مصرف می کنند برای احیای زاینده رود ضروری است.
لازم است زمینه استفاده از نتایج تحقیقات دانشگاهی در بخش فضای سبز، کشاورزی و آشامیدنی برای کاهش مصرف آب فراهم شود. تجهیز همه دانشگاه ها و پادگان‌ها به دستگاه کاهنده مصرف آب نیز تاثیر بسزایی دارد. همچنین دانش آموختگان رشته کشاورزی به عنوان کارشناس ناظر مزارع حوضه زاینده‌رود می توانند بخشی از خدمت سربازی خود را بطور آزمایشی با این هدف بگذرانند.
تامین حقابه تالاب گاوخونی و احیای آن مانع تشدید گرد و غبار، حفظ جایگاه جهانی اصفهان و جلوگیری از نابودی آثار آن و کاهش فرونشست خواهد شد.
جهانگیر عابدی کوپایی
استاد دانشگاه صنعتی اصفهان
خبرگزاری ایرنا