مقدمه
حوضه آبریز یا حوضه آبخیز (به انگلیسی: Drainage basin)، به قسمتی از خشکی‌ها گفته می‌شود که با توجه به شیب و شکل زمین آب‌ها در آنجا به پست‌ترین مکان موجود در پهنه آن جریان یابد .از ابتدای انشعاب‌ها تا پایان پستی‌ها زمین را حوضه آبریز می‌نامند. به بیان دیگر وقتی باران بر پستی‌ها و بلندی‌های زمین می‌بارد، آب در جهت شیب زمین حرکت کرده و پس از پیوستن به هم به صورت یک رود به سمت دریا، دریاچه و … روان می‌شود. شکل این رود براساس شیب رودخانه به شکل مستقیم یا مار پیچ در می‌آید. در صورتی که شیب رودخانه کم باشد به شکل مارپیچ و اگر تند باشد به شکل مستقیم در می‌آید. منطقه‌ای که رواناب‌های سطحی آن در یک مسیر مشخص حرکت کرده و در یک نقطه متمرکز شوند حوضه آبریز نام دارد.
پست‌ترین مکان یک حوضه ممکن است دریا، دریاچه، باتلاق، رود و … باشد که معمولاً نام آن را بر روی حوضه آبریز مورد نظر می‌گذارند مانند حوضه آبریز زاینده رود یا حوضه آبریز گاوخونی. مرز جدایی حوضه‌های آبریز از یکدیگر معمولاً منطبق بر خط الرأس کوهستان است.
حوضه یا حوزه؟
واژه «حوضه» مفهومی است فیزیکی، دارای درازا و پهنای جغرافیایی که می‌توان به راحتی بر روی نقشه، محدوده جغرافیایی آن را مشخص نمود. با استناد به فرهنگ لغت عمید، این کلمه در زبان فارسی به معنی تالاب، آبریز و گودالی در زمین برای نگهداشتن آب به‌کار برده می‌شود. این کلمه با کلماتی چون آبریز، آبریز، آبخیز و … به کار برده می‌شود؛ ولی معنای لغوی «حوزه» با استناد به فرهنگ فارسی عمید ناحیه، طرف، میان ممالک و طبیعت است که مفهومی غیرفیزیکی و با حد و مرز نامشخص است که نمی‌توان محدوده جغرافیای خاصی برای آن قائل شد، چرا که گستره آن با قرار گرفتن در کنار هر کلمه، دستخوش تغییر بوده و این گستره حتی برای یک کلمه نیز می‌تواند متفاوت باشد، مانند حوزه انتخابی. طبق فرهنگ فارسی معین واژه «حوضه» برای مسائل طبیعی و واژه «حوزه» برای مسائل انسانی (شهری، روستایی و …) کاربرد دارد؛ بنابراین در مباحث مربوط به آب‌شناسی باید از «حوضه» (حوضه آبریز، حوضه زهکشی و …) و در مسائل انسانی- اجتماعی از «حوزه» (مانند: حوزه انتخابیه، حوزه هنری و …) استفاده کرد.
آبریز یا آبخیز؟
در ایران اصطلاح «حوضه آبریز» در رشته‌های جغرافیا، آب‌شناسی و زمین‌شناسی رایج است و در رشته‌های منابع طبیعی از اصطلاح «حوضه آبخیز» استفاده می‌شود. طبق فرهنگ فارسی معین واژه «حوضه» برای مسائل طبیعی و «حوزه» برای مسائل انسانی (شهری و روستایی) کاربرد دارد. واژه «آبریز» هم معانی مختلفی دارد که یکی از معانی آن در فرهنگ فارسی عمید بدین صورت است: جایی از رودخانه که آب از کوه یا نهر وارد آن می‌شود. اصطلاح «آبخیز» در فرهنگ معین به معنی زمین پرآب به‌کار رفته‌است. با توجه به معانی واژه‌ها و تعریف حوضه، استفاده از اصطلاح «حوضه آبریز» مناسب‌تر به‌نظر می‌رسد. برخی دیگر از محققان نیز پیشنهاد می‌کنند که برای حوضه‌های بزرگ، مانند حوضه گاوخونی، زاینده رود، کارون و حوضه مرکزی ایران، از واژه آبریز و برای حوضه‌های کوچک مثلاً حوضه کسیلیان از واژه آبخیز استفاده شود.
در زبان انگلیسی
در زبان انگلیسی برای توصیف آبخیز از واژه‌های مختلف استفاده می‌شود که عبارتند از:
drainage basin, catchment, catchment area, catchment basin, drainage area, river basin and water basin.
اصطلاحات مورد استفاده برای بیان حوضه استاندارد نیست. در انگلستان واژه Catchment و در آمریکا از واژه Watershed برای حوضه استفاده می‌شود. اگرچه استفاده از این اصطلاحات بر حسب اندازه حوضه نیست ولی در برخی آژانس‌های دولتی آمریکا اصطلاح Catchment برای حوضه‌های کوچک‌تر و Watershed برای حوضه‌های بزرگ‌تر به‌کار می‌رود. برای حوضه‌های بسیار بزرگ مانند آمازون نیز اصطلاح Basin به‌کار می‌گیرد.
در آمریکای شمالی، معمولاً اصطلاح watershed برای حوضه آبخیز بکار می‌رود (اگرچه در سایر کشورهای انگلیسی‌زبان، فقط برای رساندن معنی اصلی آن یعنی خط تقسیم آب به کار می‌رود.
تقسیم‌بندی بر اساس مساحت
| ردیف | اصطلاح فارسی | اصطلاح انگلیسی | مساحت (هکتار) | واکنش هیدرولوژیکی |
|---|---|---|---|---|
| ۱ | ناحیه آبریز | Basin | بزرگ‌تر از ۱٬۰۰۰٬۰۰۰ | بسیار کند |
| ۲ | حوضه آبریز | Catchment | از ۱۰۰٬۰۰۰ تا ۱٬۰۰۰٬۰۰۰ | کند |
| ۳ | زیرحوضه آبریز | Sub-catchment | از ۱۰٬۰۰۰ تا ۱۰۰٬۰۰۰ | نسبتاً کند |
| ۴ | حوضه آبخیز | Watershed | از ۱٬۰۰۰ تا ۱۰٬۰۰۰ | متوسط |
| ۵ | زیرحوضه آبخیز | Sub-watershed | از ۱۰۰ تا ۱٬۰۰۰ | شدید |
| ۶ | خرد آبخیز | Microwatershed | کوچک‌تر از ۱۰۰ | بسیار شدید |
انواع حوضه‌های آبریز
سد‌های جغرافیای طبیعی مانند کوه‌ها و تپه‌ها، انواع حوضه‌های آبریز را از هم جدا می‌کنند. آبریز‌های بزرگ تعداد زیادی آبریز‌های کوچک را در بر می‌گیرند که هر کدام بر اساس مقدار آب دریافتی از خروجی‌های آبریز دسته‌بندی می‌شوند.
حوضه‌های اقیانوسی
حوضه‌های آبریز اقیانوسی از رودخانه و دریاچه و دیگرحوضه‌های آبریر که سرانجام به اقیانوس می‌ریزند تشکیل شده است. تقریبا نیمی از کره زمین از طریق حوضه اقیانوس اطلس زهکشی شده است. این حوضه آخیز اقیانوسی از آمریکای شمالی و از رودخانه سنت لورنس، از دریاچه‌های بزرگ قسمت شرقی آمریکا و بخشی از کانادا سرچشمه می‌گیرند.
همچنین آب‌هایی از قسمت آمریکای جنوبی، اروپای مرکزی و غربی و نواحی اطراف آفریقا به این حوضه می‌ریزند. همچنین دریای مدیترانه بخشی از حوضه آبریز اقیانوس اطلس است. حوضه آبریز اقیانوس آرام متشکل از آب‌های آمریکایی غربی، کانادا، آمریکای مرکزی، بخش غربی آمریکای جنوبی به علاوه نواحی حاشیه اقیانوس آرام مانند چین و بخشی از روسیه استرالیا و اندونزی است. دیگر حوضه‌های آبریز اقیانوسی شامل حوضه آبخیز اقیانوس هند، حوضه آبخیز اقیانوس جنوبگان (قطب جنوب).
حوضه‌های آبریز رودخانه‌ای
حوضه آبخیز رودخانه‌ای قسمتی از زمین است که توسط رودخانه زهکش شده و به انشعابات و ریز آب‌ها متصل است. محل تلاقی ساحل اقیانوس و حوضه آبریز رودخانه، دهانه یا مصب رود نام دارد. بیشترین حوضه‌های آبریز رودخانه‌ای براساس زمین زهکش شده عبارتند از حوضه‌های آبریز آمازون در آمریکای جنوبی، حوضه کنگو در آفریقا، حوضه رودخانه می‌سی‌سی‌پی در آمریکای شمالی.
حوضه آمازون دارای بیشترین ظرفیت و گنجایش آب است و پس از آن حوضه کنگو و در آخر حوضه آبریز رود گنگ در آسیا که در رتبه سوم قرار دارد.
از نظر مساحت نیز آمازون با 7M km2 ، کنگو با 4M km2 ، نیل با 3.4M km2 بزرگترین حوضه‌های آبریز محسوب می شوند.
حوضه بسته
به مناطقی از زمین که آب در داخل دریا و دریاچه قرار دارد و هیچ خروجی به سمت اقیانوس‌ها ندارد حوضه آبریز بسته می‌گویند. تبخیر، تنها راه خروج آب از این حوضه است. بزرگترین حوضه آبریز بسته در آسیای مرکزی، دریای خزر و آرال است. بزرگترین حوضه در آمریکا در واقع بزرگترین حوضه بسته در آمریکای شمالی نیز هست. به علاوه حوضه بسته صحرای بزرگ آفریقا، استرالیا، شبه جزیره عربستان، کوه‌های آند و مکزیک را شامل می‌شود.
حوضه‌های آبریز ایران
در عرصه حوضه‌های آبخیز کشور شامل ۶ اَبَرحوضه (براساس تقسیمات وزارت نیرو) برابر با مساحت کل کشور می‌باشد، که هر یک از این حوضه‌ها خود به حوضه‌های کوچک و تا چندین رده نیز کوچک‌تر تقسیم می‌شوند. این شش ابرحوضه عبارتند از:
۱- حوضه آبریز دریای مازندران با ۷ حوضه کوچک‌تر،
۲- حوضه آبریز خلیج فارس و دریای عمان با ۹ حوضه کوچک‌تر،
۳- حوضه آبریز دریاچه ارومیه، با ۱ حوضه کوچک‌تر،
۴- حوضه آبریز فلات مرکزی با ۹ حوضه کوچک‌تر،
۵- حوضه آبریز مرزی شرق با ۳ حوضه کوچک‌تر،
۶- حوضه آبریز قره‌قوم با ۱ حوضه کوچک‌تر.
براساس تقسیمات آبخیزداری، عرصه حوضه‌های آبخیزداری حدود ۱۲۵ میلیون هکتار از مساحت کشور را در بر می‌گیرد. حدود ۳۹ میلیون هکتار باقی‌مانده از سطح کشور را مناطق بیابانی، کویری، باتلاقها، دریاچه‌ها، شهرها و … تشکیل داده‌است.
10 حوضه آبریز بزرگ جهان
| نام حوضه | نوع | قاره | تخلیه به | مساحت km2 |
| Amazon River | Primary river | South America | Atlantic Ocean | 6,200,000 |
| Congo River | Primary river | Africa | Atlantic Ocean | 3,730,881 |
| Nile River | Primary river | Africa | Mediterranean Sea | 3,254,853 |
| Mississippi-Missouri River | Primary river | North America | Gulf of Mexico | 3,202,185 |
| Ob River | Primary river | Asia | Arctic Ocean | 2,982,493 |
| Yenisei River | Primary river | Asia | Arctic Ocean | 2,554,388 |
| Lena River | Primary river | Asia | Arctic Ocean | 2,306,743 |
| Niger River | Primary river | Africa | Atlantic Ocean | 2,261,741 |
| Ganges–Brahmaputra | Primary river | Asia | Bay of Bengal | 1,999,000 |
| Amur River | Primary river | Asia | Pacific Ocean | 1,929,955 |
نقشه حوضه‌های آبریز جهان
آسیا
خاورمیانه
اروپا
آفریقا
آمریکا شمالی
آمریکا جنوبی
