حکمرانی آب چیست؟ (Water Governance)

مقدمه

بحران آب بیش از هر چیز بحران حکمرانی است. براساس دیدگاه کویمن حکمرانی عبارت است از :«فرآیند تمامی تعاملات بین بخشهای خصوصی و دولتی با هدف حل مشکلات اجتماعی و خلق فرصت های اجتماعی مشترک می‌باشد». فینگر معتقد است که «ظهور مقوله ی حکمرانی آب، مربوط به این واقعیت است که مشکلات پیچیده نیاز به راه حل خلاقانه دارند تا بتوان در تمامی سطوح سیاست گذاری (محلی، منطقه ای و ملی تا بین المللی) واقعیت مرتبط را در تصمیم‌سازی‌ها مورد توجه قرار داد». استوکر، حکمرانی را این گونه تعریف میکند :«برقراری نظم و ایجاد زمینه ی اقدام مشترک (Collective Action)». همچنین بر اساس گزارش پیت وهمکار (Peet and Watts,1996) در حالی‌كه ژاپن به شدت به سوی حكمرانی پایدار حوضه‌ی رودخانه از طریق تمركززدایی و گسترده‌كردن سطح مشاركت ذینفعان به پیش می‌تازد، چین همچنان در برابر تغییر ساختارهای سنتی و متمركز در زمینه‌ی مدیریت آب مقاومت می‌كند.

کنفرانس بین‌المللی حکمرانی آب‌های شیرین

همچنین کنفرانس بین‌المللی حکمرانی آب‌های شیرین برای توسعه‌ی پایدار، از سوی کمیسیون تحقیقات آب (WRC) و اداره‌ی امور آب آفریقای جنوبی با پشتیبانی رییس اقتصاد آب و حکمرانی آب‌های فرامرزی یونسکو در دانشگاه ملی استرالیا، در روزهای چهاردهم تا شانزدهم آبان ماه 1391 (مصادف باپنجم تا هفتم نوامبر 2012) در آفریقای جنوبی با هدف به اشتراک گذاشتن دانش جدید حکمرانی پایدار آب‌ های شیرین برگزار شد. این کنفرانس جنبه‌های وسیعی از موضوعات مربوط به حکمرانی پایدار آب‌های شیرین شامل تجزیه و تحلیل تحقیقات حکمرانی آب برای تأثیر آن بر سیاست، اقدامات و تصمیم گیری ها، تجزیه و تحلیل وقفه‌ی اجرای پروژه‌ها، حکمرانی کارآمد و پایدار ملی و فراملی آب، حکمرانی بر توازن آب برای تولید انرژی، غذا و محیط زیست در یک اقلیم متغیر، به اشتراک گذاری مطالعات موردی اجرای مدیریت به هم پیوسته‌ی منابع آب و درس‌های آموخته‌شده از آن و مدیریت یک منبع مالکیتی مشترک را در برگرفت.

حکمرانی آب چیست؟

حکمرانی آب، مجموعه فرآیندها وتصمیم سازی مؤسساتی است که در مورد آب تصمیم‌گیری می‌نمایند.بنابراین شامل دو قسمت زیرساختاری در تعریف است:

1.  فرآیندهای مرتبط با تصمیم‌های گرفته‌شده در مورد آب: درصورت توجه به دیدگاه‌ها و نیازهای تمامی ذینفعان و رعایت دیدگاه کارشناسی گروه‌های مختلف متخصصان می توان به سازگاری و پایداری برنامه‌های اجرایی امیدوار بود.
2.  سازمان‌های تصمیم گیرنده در مورد فرآیندهای آب: این سازمان‌ها استان‌های ذینفع (در بالادست و پایین دست رودخانه) و زیر مجموعه‌های سازمانی آنان را نیز شامل می‌شود. با توجه به این که سازمان‌ها اساسا دارای تضاد منافع (The Conflict of Interest) هستند، لذا مدیریت یکپارچه از ملزومات حکمرانی اصولی آب است.

الزامات حکمرانی آب در برگیرنده‌ی موارد زیر است:

• ثبات مدیریت (یکپارچه)
• برنامه‌ی همه جانبه شامل اولویت‌های زیست‌محیطی واکولوژیک  سیاست‌های شفاف
• حمایت از حقوق افراد و نیز حقابه‌داران ذی سابقه برای استفاده‌ی مناسب از آب (امنیت آبی)
• حفاظت از منابع متنوع آب

فرهنگ فشرده‌ی آکسفورد (2007)، دولت یا حکومت را از دو منظر جداگانه‌ یعنی به عنوان نهاد و به عنوان فرآیند، تعریف می‌کند. از منظر نهاد، دولت یا حکومت مجموعه‌ای از نهادهایی هستند شامل افرادی که، یک تش یکلات، نهاد و یا وزارتخانه را هدایت و اداره می‌کنند. دولت یا حکومت، به عنوان فعل یا فرآیند، عمل یا «روش حکومت کردن » تعریف می‌شود. این فرهنگ تعریف بسیار مشابهی به لحاظ فرآیندی برای حکمرانی ارائه می‌دهد که عبارت است از: «عمل، روش، حقیقت و یا وظیفه‌ی حکومت کردن، نفوذ و کنترل». اما پژوهشگران با ارائه‌ی تعاریف تازه‌ای از مدیریت و حكمرانی، آن را گسترده تر از دستورات و وظایف متمرکز دولت تصور كرده، آن را صرفا شامل دولت و نهادهای دولتی ندانسته و سازمان‌های مردم نهاد و بهره‌برداران را در فرآیند تصمیم سازی و تصمیم گیری سهیم و شریک می‌دانند. حکمرانی را معادل فارسی governance در نظر گرفته اند. لذا لازم است توضیح کوتاهی ارائه شود که governance عمل حکمرانی و حکومت کردن توسط government (به معنای حاکم یا دولت) از طریق مدیریت همراه با قدرت تلقی می‌شود. ساختارهای رسمی دولتی یکی از ابزارهایی هستندکه به وسیله‌ی آن‌ها تصمیمات اتخاذ شده اجرایی می‌شوند. حکمرانی چنانچه از آبشخور فلسفه‌ی سیستمی سیراب شود، فرآیندی مشارکتی و دارای سیستم ارزشیابی و بازخورد (feedback) مستمر خواهد بودکه نه تنها سازمان‌های دولتی بلکه همه‌ی آحاد ذینفعان را در برمی‌گیرد و همواره تصمیم سازی‌ها بر اساس ارتباط دوسویه و اجماع طرف‌های ذینفع (Consensus) می‌باشد.

در این دیدگاه حکمرانی در بر گیرنده‌ی:

1. سیاست‌گذاری مشارکتی توانمند و چارچوب های قانونی و آیین‌نامه ایست.(Strong Policy, Legal, and RegulatoryFrameworks)
2. مؤسساتی که به نحو مؤثر در آنان اصلاحات صورت گرفته باشد ) .)Improved Effectiveness of Institutions
3. بهبود حکمرانی از طریق پذیرش و به کارگیری رویه یا خط‌مشی ثابت توسط سازمان‌های گوناگون مرتبط با مدیریت یک حوضه‌ی آبریز رودخانه (Diverse Water Institutions Need Customized Actions to Improve Governance). به نحوی که تبعیت از آن برای هرکدام از ذی‌نفعان کاملاً اجباری باشد.
4. سرمایه‌گذاری‌های مقتضی (Making Appropriate Investments) در اکثر منابع علمی گوناگون (IFAD 1999) ویژگی حکمرانی خوب دارای 8 مشخصه است:

• • مشارکتی (Participatory)
  • اجماع محور (Consensus-Based)
  • مسؤولیت پذیر (Responsible)
  • شفاف (Transparent)
  • پاسخگو (Responsive)
  • اثربخش و کارا (Effective & Efficient)
  • منصفانه و همه‌گیر (Fair and Comprehensive)
  • قانون محور و هماهنگ با حکومت (Legally accountable and Governmental-Friendly)

در فرآیند حکمرانی که شالوده‌ی آن مشارکت تمامی ذینفعان در تصمیم سازی‌ها باشد، فساد به حداقل کاهش می‌یابد و انتظارات و دیدگاه‌های همه‌ی گروه‌های کوچک برآورده خواهد شد. حکمرانی خوب مستلزم چارچوب‌های‌ قانونی عادلانه‌ای است که بی‌طرفانه به اجرا گذاشته شود واین مستلزم دستگاه قضایی مستقل دولت قانون‌مدار و نیروی‌انتظامی فساد ناپذیر سالم و بی‌طرف است. بنا بر ادبیات موجود در منابع علمی، حکمرانی خوب رویکردی است که درنتیجه‌ی ناکامی سیاست‌های اقتصاد لیبرالی (تعدیل ساختاری( از اواخر دهه‌ی 1980 میلادی به بعد، شکل گرفت. این رویکرد یا نظریه، پس از اجرای سیاست‌های مورد نظر بانک جهانی («تعدیل ساختاری» یا «اجماع واشنگتنی») و تشویق کشورهای در حال توسعه به خصوصی‌سازی، کاهش ارزش پول داخلی، قطع یارانه‌ها و سایر اصلاحات اقتصادی معرفی شد. با مشخص شدن ناکامی‌ها در تحقق اهداف مورد نظر و نتایج ناپایدار این سیاست‌ها، فرآیند حکمرانی خوب نه فقط با رویکرد اقتصادی، بلکه در روند آن بر ارایه‌ی خدمات عمومی کارآمد، نظام قضایی قابل اعتماد و نظام اداری پاسخگو نیز تأکید می‌شود. بانک جهانی در سال 1989 گزارش سالانه‌ی‌ خود را به حكمرانی خوب اختصاص داد. حکمرانی خوب، دراعلامیه‌ی هزاره‌ی ملل متحد، شرط اساسی دستیابی به اهداف توسعه‌ی هزاره‌ی سوم بیان شده است.

برای دریافت ضرورت و اهمیت اصلاح حکمرانی خوب آب، باید ابتدا بتوان جنبه‌های گوناگون حکمرانی را بازشناسی کرد.

1. حکمرانی خوب یک آرمان است و دستیابی به آن دشوار
2. برای تأمین توسعه‌ی پایدار کارها باید به سوی این آرمان و با در نظر گرفتن اولویت‌ها انجام شوند و در این راه تنها کسانی که دارای اندیشه‌ای خلاق‌اند موفق می‌شوند.

دکتر سید احمد خاتون آبادی
عضوهیئت علمی دانشگاه صنعتی اصفهان
نشریه فنی تخصصی دانش‌نما
پیاپی 230-232 (تیر – شهریور 1393)
ویژه‌نامه‌ی : زاینده‌رود 2