مقدمه
حوضه زاینده‌رود (به معنایی زندگی‌بخش) یکی از مناطقی است که دارای پیچیدگی‌های فراوان می‌باشد. از بخش‌های کوهستانی پوشیده از برف زاگرس تا دشت‌های سیلابی پهناور و نواحی کویری تالاب نمکی گاوخونی، این حوضه دارای زیستگاهی خاص می‌باشد.
در طول قرون مختلف، زاینده‌رود نظر جوامع انسانی را به خود جلب کرده و از زیست‌بوم منحصر‌بفردی برخوردار می‌باشد. در طول 60 سال گذشته، جمعیت در حوضه آبخیز از کمتر از یک میلیون تا تقریباً 4 میلیون افزایش یافته است. امروزه، بیش از یک میلیون نفر در این منطقه از کشاورزی امرار معاش می‌نمایند. تولیدات کشاورزی شامل گندم و سایر غلات و دیگر محصولات از جمله بادام، پسته و زعفران صادراتی می‌باشد. صنایع مهم فولاد، پالایش نفت و سیمان در جوار زاینده‌رود قرار گرفته که به همراه صنایع کوچک‌تر در حدود 300 هزار نفر را به کار گمارده است.
حوضه زاینده رود از دو استان اصفهان و چهارمحال و بختیاری تشکیل شده که 93 درصد از مساحت و 98 درصد از جمعیت زیر پوشش این حوضه در استان اصفهان و هفت درصد از مساحت و 2 درصد از جمعیت زیرپوشش آن در استان چهارمحال و بختیاری قرار دارد. سه میلیون و 890 هزار و 188 نفر، جمعیت ساکن در استان اصفهان ( 87 درصد شهری و 13 روستای) را تشکیل می دهند و جمعیت این حوضه در استان چهارمحال و بختیاری 88 هزار و 172 نفر است که 47 درصد از آن را شهری و 53 درصد را روستاییان تشکیل می دهند.
فرصت‌ها و مشکلات رشد منطقه‌ای
رشد بی‌وقفه در منطقه، به همراه تغییرات اقلیمی تلاش‌ها برای فائق آمدن بر کمبودها و چالش‌های مدیریتی را کم‌اثر نموده است. همزمان با افزایش تقاضای آب، منابع آبی زاینده‌رود کاهش یافته و به همراه آن معاش مردم و اکوسیستم‌های مهم دچار کمبود شده‌اند. دما به طور پیوسته در حال افزایش است در صورتی‌که بارش سالانه در حال کاهش می‌باشد.
تا چند سال پیش دورنمای شهر به لحاظ وفور آب در زاینده‌رود جذاب و پل‌های تاریخی و مادی‌ها برای جلب گردشگران و اهالی از هر سن و سالی بسیار مناسب بود. گونه‌های مختلف پرندگان مهاجر که جهت سپری کردن زمستان به مناطق اطراف گاوخونی و حتی نواحی شهری می‌آمدند به ویژه فلامینگوها، همیشه حائز اهمیت بوده‌اند.
نرخ رشد جمعیت اصفهان پایین‌تر از میانگین کشوری
رشد جمعیت کشور در سال 1401، حدود 0.65 درصد بوده و همین نرخ در استان اصفهان که حدود 0.49 درصد است پایین‌تر از میانگین کشوری است. اصفهان جزء استان‌های با پایین‌ترین نرخ رشد جمعیت در کشور است. نرخ باروری کلی در کشور ۱.۶۵ است که این عدد در استان با احتساب دانشگاه علوم پزشکی کاشان ۱.۴۲ بوده که پایین‌تر از میانگین کشوری است و در محدوده دانشگاه علوم پزشکی اصفهان به جز دانشگاه علوم پزشکی کاشان این عدد ۱.۳۵ است. با این وجود همین میزان رشد بیش از آستانه تحمل جمعیتی حوضه زاینده‌رود است.
نرخ باروری یعنی اینکه یک زن در طول سن باروری خود (سنی که می‌تواند باردار شود) چند فرزند به دنیا می‌آورد از این‌رو تعداد فرزندان را نرخ باروری می‌گویند. اگر از بحران جمعیت به عنوان یک ابربحران یاد می‌شود، به این دلیل است که چندین بحران از جمله بحران اقتصادی، تولید و اشتغال را درون خود جای داده است. اگر اکنون به مقوله جوانی جمعیت نپردازیم و این چالش رفع نشود، در آینده نزدیک یک کشور سالمند و پیر خواهیم داشت که پیری و سالمندی نیز یک بحران جدید است.
شکاف بین تقاضا و آب در دسترس
به تدریج که شکاف بین منابع و تقاضای آب بیشتر می‌شود، ذینفعان بخش آب به رقابتی فشرده‌تر می‌پردازند. کشاورزان به لحاظ عدم اطمینان از آینده از خود می‌پرسند: “خشکسالی بعدی کی از راه می‌رسد؟” آیا من برای کشاورزی آب کافی خواهم داشت؟ “آیا می‌توانم غذای خانواده‌ام را تأمین نمایم؟”
آب شرب و صنعت نیز در معرض تهدید قرار دارند. تا به امروز، شرکت‌های صنعتی در حوضه آبریز به منابع آبی شیرین برای اهداف گوناگون وابسته بوده‌اند و تقاضای آنها با افزایش رشد صنعتی رو به فزونی است. در مجموع زاینده‌رود تأمین‌کننده اصلی آب آشامیدنی در منطقه می‌باشد. نابودی رودخانه زاینده‌رود برای کل منطقه نه تنها از لحاظ اقتصادی بلکه از منظر اجتماعی، سلامتی و اکولوژیکی یک فاجعه محسوب می‌گردد. این شرایط در طول سالیان متمادی شکل گرفته است و یک شبه قابل حل نبوده، با این حال وجود عزمی راسخ در جذب تمام ذینفعان در مدیریت پایدار آب امری بسیار مهم می‌باشد. نمونه‌های بسیار خوبی برای همکاری موفقیت‌آمیز ذینفعان مختلف حتی در آن سوی مرزها، همانند کمیسیون بین‌المللی حفاظت از رودخانه راین وجود دارد.
تراكم جمعيت و رشد ناقواره آن موجب آسيب زدن شهر به خود و در نهايت از بين رفتن آثار شهري مي‌شود، امروزه گسترش بي‌رويه شهر اصفهان موجب عدم پاسخگويي نياز شهروندان و در نهايت در آينده موجب مرگ شهر خواهد شد.
لذا مدیریت یکپارچه و پایدار منابع آب در حوضه زاینده‌رود بسیار ضروری است. زیبایی طبیعی منطقه و تنوع زیستی آن و نیز 3/4 میلیون نفر جمعیت ساکن در منطقه از راهکارهای مؤثر ارائه شده بهره‌مند خواهند شد. زاینده‌رود نمونه بارزی از دغدغه‌های انسانی و زیست‌محیطی در ایران و نیز خاورمیانه بوده که با اقلیمی خشک و کمبود آب، دست به گریبان می‌باشد.