مقدمه
وقتی رودخانه خشک می‌شود ساده‌ترین جمله این است که می‌گوئیم دچار خشکسالی شده‌ایم؛ گرچه براساس آمار و اطلاعات موجود در حوضه آبریز زاینده رود و به ویژه در بالادست آن اثرات گرمایش زمین مشاهده می‌شود. از جمله تغییر الگوی بارشی از برف به باران و تغییر زمان بارش‌ها از زمستان به بهار اما این تغییرات به تنهایی در خشکسالی‌های منجر به خشکی رودخانه زاینده رود مؤثر نبوده است.
یکی از اقدامات شورای هماهنگی حوضه آبریز زاینده رود پس از تشکیل، تدقیق برداشت‌های موجود در این حوضه آبریز بود زیرا اگر آمار و اطلاعات دقیقی در دسترس نباشد نمی‌توان برنامه ریزی مؤثری نیز داشت. براین اساس وزارت نیرو مشاوری را انتخاب کرد تا برداشت‌های بالادست و پایین دست سد زاینده رود تا روستای چم طاق (کمی بالاتر از تصفیه خانه آب بابا شیخعلی) را بررسی و میزان اراضی کشاورزی و برداشت آب در این مناطق را مشخص کند. (مناطق آبی رنگ در نقشه زیر)
سال ۱۳۹۴ در نقشه برداری اولیه مشخص شد در بالادست سد زاینده رود در اصفهان ۶۴ هزار هکتار و در چهارمحال و بختیاری نیز ۱۱ هزار هکتار اراضی کشاورزی وجود دارد؛ یعنی حدود ۷۵ هزار هکتار در بالادست سد زاینده رود در سال ۱۳۹۴ اراضی کشاورزی وجود داشت. همچنین در پایین دست “حدفاصل سد زاینده‌رود و سد چم آسمان” در چهارمحال و بختیاری ۱۶ هزار هکتار و در اصفهان هفت هزار هکتار زمین کشاورزی شناسایی شده بود.
سال ۱۳۹۴ خشکسالی بود و همان سال پس از بررسی این منطقه اعلام شد طرح‌های جدیدی نیز وجود دارد که به بهره برداری نرسیده است و در صورت بهره برداری آن طرح‌ها آمار اراضی کشاورزی و میزان برداشت آب افزایش خواهد یافت. برخی طرح‌ها مانند بن– بروجن نیز وجود دارد که اگر به بهره برداری برسد منجر به بارگذاری بیشتری در حوضه خواهد شد.
وزارت نیرو بارگذاری در این حوضه را ممنوع اعلام کرده و در ابتدا مقرر بود طرح‌هایی که کمتر از ۵۰ درصد پیشرفت داشته، به بهره برداری نرسند.
افزایش اراضی کشاورزی بالادست به رغم ممنوعیت بارگذاری
نگاه کلی این بود که فشار مضاعف بر منابع آب حوضه وارد نشود، با وجود این آمار و اعدادی که وزارت نیرو در خصوص مصارف بخش کشاورزی استان‌های چهارمحال بختیاری و اصفهان در حوضه ارائه کرد، نشان از روند رو به رشد مصارف در بالادست دارد.
بر اساس بررسی‌های جدید مجموع عرصه‌های کشاورزی در استان اصفهان حدود ۶۲ هزار هکتار در بالادست سد زاینده‌رود و هشت هزار هکتار بین سد زاینده رود تا سد چم آسمان است.
در استان چهارمحال و بختیاری نیز سطح اراضی کشاورزی در بالادست سد زاینده رود به ۱۵ هزار هکتار و در پایین دست بین سد تا چم آسمان نیز به ۲۷ هزار هکتار رسیده است.
این آمار جدید نشان می‌دهد که به رغم ممنوعیت بارگذاری در حوضه و کنترل بارگذاری‌ها در استان اصفهان، میزان اراضی زیرکشت در دیگر بخش‌های حوضه افزایش قابل توجهی داشته است.
برداشت ۸۰۰ میلیون مترمکعب آب از سرشاخه‌های زاینده رود برای اراضی جدید
بر اساس آمار جدید وزارت نیرو، اراضی کشاورزی در بالادست حوضه آبریز زاینده‌رود در طول چهار دهه گذشته به ۱۱۳ هزار هکتار افزایش یافته است؛ این سطح اراضی کشاورزی به طور کاملاً تقریبی به حدود ۸۰۰ میلیون مترمکعب آب نیاز دارد که در محدوده سرشاخه‌های حوضه سد زاینده رود تا حدود سد چم آسمان برداشت می‌شود.
بدیهی است تأمین آب این اراضی به وسیله برداشت از آب‌های زیرزمینی، چاه‌های حریمی یا پمپاژ مستقیم از آب رودخانه است که با توجه به اندرکنش آب‌های زیرزمینی و سطحی در نهایت خشکی رودخانه را به دنبال داشته است.
سطح اراضی کشاورزی بالادست سد زاینده رود در سال ۱۳۶۰ را برای مقایسه با شرایط کنونی بررسی کردیم؛ ۳۸ سال پیش کل زمین‌های کشاورزی این محدوده در استان اصفهان ۳۰ هزار هکتار و بسیاری از آنها کشت دیم بوده است. در استان چهارمحال و بختیاری نیز با وجود درختکاری‌های بن و سامان حدود دو سه هزار هکتار اراضی کشاورزی وجود داشته است.
هم سو با افزایش مصارف آب در بخش کشاورزی سراب حوضه، روند رو به رشد مصارف آب شرب را نیز داشته ایم به طوری که میزان مصارف بخش شرب در حوضه امروز به مرز ۴۰۰ میلیون مترمکعب در سال رسیده است.
بخش زیادی از منابع آبی حوضه و یا آب‌های انتقال یافته به حوضه برای تأمین بخش شرب و کشاورزی جدید بالادست شده و البته کمتر از ۷۰ میلیون مترمکعب آب سطحی نیز به مصارف صنایع مختلف مانند فولاد، ذوب آهن، پتروشیمی، نیروگاه‌ها و … اختصاص یافته است.
در طول ۳۰ سال گذشته به مرور زمان، آب مورد نیاز بخش‌های میانی و پایاب حوضه به مصارف جدید اختصاص و منابع آب پایین دست حوضه، کاهش یافته است. در این شرایط کشاورز پایین دست به دلیل کاهش آب در دسترس سطحی رودخانه به برداشت از منابع آب زیرزمینی روی آورده است.
همسو با اجرای طرح‌های تأمین آب در حوضه زاینده‌رود، توجه کافی به مدیریت تقاضای آب ضروری است، منابع آب جدیدی که با وجود مشکلات بی شمار اجتماعی برای حوضه تعریف می‌شود با برنامه ریزی دقیق فقط برای تأمین نیاز شرب و صنایع کم آب‌بَر اختصاص می‌یابد.
سیاست‌های اشتباه به نابودی اکوسیستم‌ها و جوامع پایین دست منجر می‌شود
برای تصمیم گیری، شفاف‌سازی در حوضه آبریز زاینده‌رود باید دقیق و منطبق بر اصول مدیریت به هم پیوسته در حوضه‌های آبی باشد، مرز حوضه‌های آبی مستقل از مرزهای سیاسی است و در حوضه زاینده رود نیز شاهد هستیم که مرز حوضه از مرز سیاسی بین دو استان اصفهان و چهارمحال و بختیاری تبعیت نمی‌کند؛ بر این اساس هر قدر توسعه در پشت مرز سیاسی دو استان تعریف شود در نهایت به کاهش هرچه بیشتر آورد و ذخیره سد زاینده رود و همینطور کاهش جریان آب رودخانه در پایین دست و بی آبی تالاب گاوخونی منجر می‌شود.
اگرچه فعالیت‌های آبخوان‌داری و آبخیزداری و همینطور توسعه اراضی کشاورزی تأثیرات مثبتی بر جوامع محلی دارد اما نبود توجه به مصارف پایین دست در اجرای این طرح‌ها مانند آنچه در حوضه زاینده رود مشاهده می‌شود، هم سو با سیاست‌های تأمین رایگان آب و برق می‌تواند به خروج از تعادل اکوسیستم‌های مختلف و بروز ناپایداری و نابودی جوامع پایین دست منجر شود.
بابک ابراهیمی
معاون برنامه‌ریزی شرکت آب منطقه‌ای استان اصفهان
خبرگزاری ایمنا