مقدمه
جریان زاینده‌رود در بهار امسال (1402) به هیچ عنوان نتوانسته کمکی به کاهش فرونشست اصفهان بکند و به مراتب این شرایط را سخت‌تر هم می‌کند. حجم کسری آبخوان دشت اصفهان برخوار تا اندازه‌ای است که جریان یک ساله و حتی مداوم زاینده‌رود نیز بدون مدیریت صحیح منابع آب نمی‌تواند فرونشست اصفهان را کنترل کند.
سازمان نقشه‌برداری کشور در سال ۹۸ اعلام کرد حداکثر نرخ فرونشست با استفاده از تصایر ماهواره‌ای در دشت اصفهان اصفهان۱۸.۴ ساتی متر است اما سازمان زمین شناسی خرداد ۱۴۰۰ تا خرداد ۱۴۰۱ با ابزار دقیقِ جی پی اس با خطای یک میلی‌متر،میزان فرونشست اصفهان را ۱۵ سانتی‌متر اعلام کرده است که این اعداد و ارقام نگران کننده است.
اصفهان تنها شهری است که فرونشست به دل آن نفوذ کرده و به گفته کارشناسان، این موضوع ریسک پذیری این خطه را بیشتر کرده است. کارشناسان تنها راهکار جلوگیری از پیشرفت فرونشست را جاری شدن مداوم زاینده‌رود و کاهش برداشت آب های زیرزمینی دشت “اصفهان برخوار” می‌دانند؛ اتفاقی که هرچقدر به تعویق بیفتد با مشکلاتی نظیر تهدید سازه‌های شهری، ساختمان‌ها، خطوط انتقال نیرو و سایر موارد، جمعیت ۲ و نیم میلیون نفری شهر اصفهان را تهدید خواهد کرد.
تأثیر جریان‌های مقطعی بر فرونشست
جریان مقطعی آب در زاینده رود برای کشت بهاره سببِ زیرِکشت رفتنِ بخشی از زمین‌های کشاورزی می‌شود اما در فصل گرما نیاز شدیدتری برای آبیای کشاورزی وجود دارد و این درحالی است که دیگر خبری از جریان آب سطحی در زاینده رود نیست و لازمه تداوم کشت انجام شده، برداشت مجدد از منابع آب زیرزمینی است. این در حالی است که آب‌های زیرزمینی در سال‌های متمادی توسط آب سطحی و بارندگی تغذیه می‌شده است و حالا به سبب قطع جریان آب سطحی تغذیه نمی‌شود.
سرعت تأثیر جاری بودن زاینده رود بر سطح آب زیرزمینی
در بررسی که به تازگی در مدت زمان جاری بودن آب در زاینده‌رود و در ۶ متری مادی نیاصرم انجام شده‌است، سطح آب زیرزمینی در انتهای زمان بازگشایی زاینده‌رود در عمق ۲۳ متر بوده است و این یعنی سطح آب زیر زمینی به سبب تخلیه زیاد آبخوان نتوانسته به حالت قبل برگردد . نکته جالب این است که در این مکان لایه شنی با نفوذپذیری بالا وجود دارد و انتظار می‌رود که برگشت سریع سطح آب زیر زمینی به حالت قبل رخ دهد.
جریان سه ماهه آب در زاینده رود حتی نمی‌توانسته در فاصله ۶ متری مادی نیاصرم یا رودخانه، سطح آب را بالا بیاورد ، بنابراین انتظار بیجایی است که اتفاقی در لایه‌های خاکِ منطقه حبیب‌آباد یا خانه اصفهان بیفتد.
ضریب گذردهی آب در خاکِ شنی، یک تا صد سانتی متر در ثانیه است و این میزان در خاکِ رس ۱۰ به توان منفی ۷ تا ۹ است . به عبارتی برای اینکه آب با عمق کم زاینده‌رود به میزان یک سانتی‌متر به خاک رس نفوذ کند، ۱۰ به توان ۷ ثانیه یعنی چیزی حدود ۳ تا ۴ ماه زمان می‌خواهد.
وضعیت آب زیر زمینی
از سال ۱۳۶۰ تا ۱۳۹۹، در مدت ۳۹ سال ، حدود ۳ تا سه و نیم میلیارد مترمکعب آب زیر زمینیِ آبخوانِ دشتِ اصفهان برخوار به سبب افت متوسط ۴۰ متری سطح آب زیر زمینی در چاه‌ها کسر شده است. به این معنا که مصرف تقریبی ۳ برابر حجم ذخیره کل سد زاینده رود ازآبِ زیرپایمان، برداشت کرده‌ایم و آبی هم جایگزینِ آن نکرده‌ایم.
به طور متوسط در چهل سال گذشته، ۹۰ میلیون مترمکعب در سال اضافه برداشت آب از منابع آب زیر زمینی داشته‌ایم که معادل افت متوسط یک متری سطح آب زیرزمینی است. عامل اصلی فرونشست، همین تراز منفی آب است، بنابراین در زمان حاضر حتی اگر رودخانه به مدت یک سال هم جاری باشد، تنها ۳۰ میلیون مترمکعب می‌تواند تراز مثبت بدهد و این میزان نسبت به ۳و نیم میلیارد مترمکعب بسیار ناچیز است.
سال ۹۳ در منطقه ناژوان اصفهان نتایج حفاری نشان دهنده سطح آب زیرزمینی در تراز سه متر بود اما اندازه‌گیری مجدد تراز سطح آب زیرزمینی در سال ۱۴۰۲ در زمان جریان موقت زاینده رود نشان دهنده عمق ۲۷ متر بود. این میزان، سطح آب موضعی است و نه آبی که از چاه‌های فلمن برداشت می‌شود.
عاملِ اصلی فرونشست، افتِ سطح آب زیر زمینی است. تداوم افت سطح آب زیرزمینی نه تنها به معنای تداوم فرونشست بلکه استقبال از خطرات بزرگ‌تری همچون از دست دادن منابع آب زیرزمینی، افت شدید سطح زیر کشت، کاهش امنیت غذایی، افزایش ریز گرد ناشی از کاهش سطح زیر کشت و رها شدن زمین‌های کشاورزی و ازبین رفتن محیط زیست خواهد بود.
لازم است برای تداوم زندگی و توسعه پایدار به فکر نگهداری از منابع طبیعی از جمله منابع آب سطحی و آب زیرزمینی باشیم. لازمه نگهداری از منابع محدود آب، سرمایه‌گذاری زیاد در خصوص افزایش بهره‌وری و تغییر الگوی زندگی با تغییر در آموزش کار آمد است.
بهرام نادی
هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف آباد
خبرگزاری ایرنا