مقدمه
آیا زاینده رود یک رودخانه دائمی است؟ اصولاً وقتی از رودخانه فصلی سخن می‌گوییم، دقیقاً از ویژگیهای چه نوع رودخانه‌ای حرف می‌زنیم؟ آیا اگر رودخانه‌ای در برخی ماه‌ها، بستری خشک داشته باشد، می‌توان به آن صفت فصلی اطلاق کرد؟ اصولاً چرا فصلی بودن یا نبودن زاینده‌رود مهم است؟
تاریخچه‌ی خشکسالی‌ها در حوضه آبریز زاینده‌رود
در تاریخ از رودخانه زاینده رود به عنوان یک رودخانه دائمی یاد میشود به گونه ای که در سفرنامه های متعدد و کتب تاریخی مختلف از جاری بودن این رود مطالبی بیان شده و در اسناد تاریخی برای برداشت آب از زاینده رود در بهار و تابستان برنامه ریزی شده است (در زمستان به دلیل اینکه نیاز به آب نبوده و کشاورزی صورت نمی گرفت برای برداشت آب برنامه ریزی نمی شد و معمولا آب رودخانه به تالاب گاوخونی می‌ریخت).
با این وجود خشکسالی‌های متعددی در اصفهان ثبت شده که موجب خشک شدن رودخانه زاینده رود در شهر اصفهان شده اند. از جمله این خشکسالی ها عبارتند از خشکسالی سال 345 هجری شمسی که منجر به شیوع وبا گردید، خشکسالی سال 1116 هـ.ش که منجر به قحطی شدید شد و خشکسالی سال 1150 هـ.ش که باغات در آن خشکید. [Mohajeri, S., Horlemann, L., Wendt-Schwarzburg, H., and Reyhani, M.N. (2016)].
در سده ی اخیر نیز در سال 1249 هـ.ش (1287 قمری) خشک سالی شدیدی در کل ایران رخ داد. از یکی دو سال پیش از این قحطی بارندگی کم شده بود، ولی در زمستان 1249 هیچ مقدار بارشی رخ نداده و در برخی نقاط حتی یک قطره باران نیامد تا جایی که در این قحطی اصفهان بر اثر مرگ و میر ناشی از گرسنگی و مهاجرت یک سوم جمعیت خود را از دست داد. علت اصلی این قحطی سه سال خشکسالی پی در پی بوده است ولی در کتب تاریخی احتکار، فقدان اعتماد و همدلی بین مردم و حاکمان و بی کفایتی و فساد عمال حکومت از جمله علل جانبی این قحطی قلمداد شده است که پیامدهای اجتماعی و اقتصادی قحطی را افزایش داده است و نا امنی به وجود آورده است. این قحطی به قدری شدید بود که مواردی از خوردن اجساد و دزدیدن و خوردن زنان و کودکان در آن گزارش شده است. [کتابی, ا. (1390). “درآمدی بر بررسی علل اجتماعی قحطی ها در ایران، مورد پژوهی قحطی عام و عظیم 1249 ش.” جامعه پژوهشی فرهنگی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی. 2(1), 169–190.].
منبع : رساله دکتری دکتر سجاد انتشاری
زاینده رود یک رودخانه دائمی است یا فصلی؟
زاینده رود یک رودخانه دائمی است یا فصلی؟ واقعیت این است که فصلی‌بودن یا نبودنِ یک رودخانه به تداوم روان‌آبش در طول سال مشروط نیست، بلکه به کیفیت منابع آبی در سرشاخه‌هایش ارتباط دارد. رودخانه‌هایی که متصل به منابع برف و یخ دائم در ارتفاع بالاتر از ۴۰۰۰ متر هستند، هرگز فصلی رده‌بندی نمی‌شوند. زاینده‌رود از زردکوه سرچشمه می‌گیرد و قدمتش به عمر این کوهستان یعنی: دست کم چند میلیون سال می‌رسد. وجود تالاب پهناور گاوخونی در پایاب زاینده‌رود که مساحتی بزرگ‌تر از تهران داشته و بررسی رسوب‌شناسی آن، حکایت از قدمت چند میلیون‌ساله‌اش است، ثابت می‌کند که زاینده‌رود فصلی نیست.
عکس‌هایی منتشر میشود که نشان می‌دهد این رودخانه در مقطع پل خواجو در دوران قاجار خشک بوده است. این عکس‌ها البته کاملا حقیقت دارد، اما نتیجه‌گیری از آنها غلط است. چرا که ما در یک اقلیم خشک زندگی می‌کنیم و در برخی سال‌ها بستر دز، سفیدرود یا هلیل‌رود هم به دلیل خشکسالی، بی‌آب بوده! به همان دلیل که هرگز رودخانه‌های دز، هلیل‌رود یا سفیدرود را فصلی نمی‌نامیم، زاینده‌رود را هم نباید و نمی‌توان فصلی نامید. آنچه زاینده‌رود را اما این سال‌ها بیشتر در معرض خشکی قرار داده، بیشتر از آنکه ناشی از خشکسالی باشد، ناشی از بارگذاری‌های آزمندانه در این حوضه آبخیز است. خلاصه اینکه آنچه باید کنشگران محیط‌زیستی مخالف طرح‌های افیونی انتقال آب همواره مد نظر قرار دهند، آن است که هرگز اخلاق را در پای ارزشی که به درستی در پایش ایستاده‌ایم، ذبح نکنیم.
منبع : محمد درویش، فعال محیط زیست