طومار شیخ بهایی ؛ سندی مکتوب برای مدیریت آب زاینده‌رود

مقدمه

جامعه ایران با توجه به مشکل کمبود آب از گذشته‌های دور راهکارهای مختلفی برای مدیریت منابع آب تعریف کرده است. مهم‌ترین تدبیر فنی، چهل هزار حلقه قناتی بوده است که پیشینیان ما از چهار هزار سال قبل تا به امروز حفر کرده‌اند. از میان تدابیر حقوقی نیز می‌توان به طومار شیخ بهایی به‌عنوان سند مکتوبی برای مدیریت حوضه آب زاینده‌رود اشاره کرد. طومار شیخ‌ بهایی، به‌عنوان سندی حقوقی برای تقسیم آب بین ساکنان 7 بلوک آب‌خور (شامل 270 سهام جزئی و 33 سهم کلی) در نظر گرفته شده بود.

نظام مالکیت انسان بر منابع آبی، به این معنا نیست که هرکس به هر میزان بخواهد بتواند از آب استفاده کند؛ بلکه طبق توافقی اجتماعی با توجه به منابع موجود آبی تقسیم صورت می‌گرفته است. نخستین شواهد مکتوب قابل‌ استناد که به مشکلات کم‌آبی و تعارضات میان بخش‌های مختلف حوضه آبریز زاینده‌رود می‌پردازد، طومار شیخ بهایی است. مشاهده این طومار نشان می‌دهد که طومار شیخ بهایی به‌عنوان نمونه سنتی مدیریت منابع آبی، با توجه به شرایط زیستی و جغرافیای منطقه طراحی شده است.

در این طومار، از 75 روز پس از نوروز تا آخر آبان ماه به مدت 160 روز تقسیم آب تعریف شده و در فصل سرد که بارندگی‌ها کافی و مناسب بوده بهره‌برداری به شکل آزاد در نظر گرفته شده است. این طومار با مدیریت منابع موجود در آن زمان و حق برداشت به میزان تعیین شده، تعارض را به حداقل رسانیده و مسأله بهره‌برداری از آب را مدیریت می‌کرده است.
اگرچه نظام‌های مالکیت بر منابع آبی، از سوی مردم بدون نقص نبوده و تنش‌ها و تعارضات را از بین نبرده است؛ اما شاید طرح این سؤال ضروری باشد که آیا مالکیت و نمایندگی دولت بر منابع آبی توانسته است این تنش‌ها را مدیریت کند؟ آیا دولت‌ها در مدیریت و زمانبندی برداشت این منابع موفق بوده‌اند؟ آیا به مشارکت گرفتن مردم و تقویت اعتماد و سرمایه اجتماعی راهی مناسب‌ برای مدیریت منابع آبی است؟ وقتی نظام مالکیت و بهره‌برداری توسط خود مردم اداره شود آیا نتایج بهتری را شاهد نخواهیم بود؟

شیخ بهایی

بهاءالدین محمد بن حسین عاملی (زاده: ۸ اسفند ۹۲۵ خورشیدی در بعلبک – درگذشت: ۸ شهریور ۱۰۰۰ خورشیدی در اصفهان) معروف به شیخ بهایی و با نام کامل بهاءالدین محمد بن عزالدین حسین بن عبدالصمد بن شمس الدین محمد بن حسن بن عاملی جبعی (جباعی)؛ همه چیزدان، حکیم، علامه فقیه، عارف، منجم، ریاضیدان، شاعر، ادیب، مورخ و دانشمند ایرانی عرب‌تبار از بعلبک در لبنان کنونی در قرون دهم و یازدهم هجری بود که در دانش‌های فلسفه، منطق، هیئت و ریاضیات دانایی داشت، در حدود ۹۶ کتاب و رساله از او در سیاست، حدیث، ریاضی، اخلاق، نجوم، عرفان، فقه، مهندسی، هنر و فیزیک بر جای مانده‌است. به پاس خدمات او به علم ستاره‌شناسی، یونسکو سال ۲۰۰۹ که مصادف با سال نجوم می‌بوده نام شیخ را در لیست مفاخر ایران و لبنان ثبت کرد. او طومار شیخ بهایی را تدوین کرده‌است. بهایی یکی از اولین منجمانی در جهان اسلام بود که امکان حرکت زمین را قبل از انتشار نظریه کوپرنیک مطرح کرد.

طومار شیخ بهایی

طومار منسوب به شیخ بهایی در جایگاه جامع‌ترین وکامل‌ترین نظام بهره‌برداری مدون برجای مانده از پیشینیان، نظام دقیق و هوشمندانه‌ای است که بدون فهم آن نمی‌توان به شناختی واقعی از نظام بهره‌برداری زاینده‌رود دست یافت. اهمیت طومار شیخ بهایی در این است که مورد تأیید و پذیرش کلیه‌ی بهره برداران حوضه‌ی زاینده رود و مورد اجماع همه‌ی ذینفعان است. ضرورت و اهمیت بررسی طومار در آن است كه با توجه به پیچیدگی‌های نظام بهره‌برداری از زاینده‌رود و وابسته بودن حیات اقتصادی، اجتماعی بخش عمده‌ای از منطقه‌ی مركزی كشور به زاینده‌رود، طومار به عنوان كامل‌ترین و جامع‌ترین نظام بهره‌برداری مدون از قرن‌ها پیش در برگیرنده‌ی دقایق و ظرایفی است كه بدون فهم آن‌ها نمی‌توان نظام بهره‌برداری متناسب با شرایط روز را پی‌ریزی کرد و به اجرا در آورد.

باید در نظر داشت كه طومار منشاء گرفته از ذهن گروهی نخبه در برهه‌ای از زمان نیست. طومار محصول خرد جمعی پیشینیان و محصول تكامل تاریخی فرهنگ پربار كشاورزی این سرزمین است. آنچه به طومار شیخ بهایی ارزش و اهمیتی والا می‌بخشد، تدوین نظام بهره‌برداری است كه پیشینه‌ی آن به روایتی به اردشیر بابكان و ردپای متأخرتر آن به قرن سوم هجری می‌رسد. در طول قرن‌ها نظام بهره‌برداری اولیه با محك زمان آزموده شده و در پاسخ به نیازهای زمانه در مقاطع مختلف تاریخی تكمیل و تكمیل‌تر شده است. مهمترین تحول و دگرگونی در نظام بهره‌برداری از زاینده‌رود، مربوط به دوره‌ی صفویه است كه منجر به تدوین طوماری شد كه اكنون به دست ما رسیده است. اهمیت طومار در این است كه مبانی نظام بهره‌برداری مبتنی بر آن مورد تأیید و قبول كلیه‌ی بهره‌برداران حوضه‌ی آبخیز زاینده‌رود و مورد اجماع كلیه‌ی ذینفعان و بهره‌برداران است. دكتر شفقی معتقد است كه «نسخه ی منحصر به فردی كه امروزه در دست است به دستور شاه اسماعیل تهیه گردیده لكن فرزند او یعنی شاه طهماسب آن را تنفیذ كرده است».

طومار شیخ بهایی، سندی که باید از نو شناخت

به جز پژوهشگرانی انگشت‌شمار، عموماً طومار منسوب به شیخ بهایی در معرض کج فهمی‌ها بوده است. برداشت‌های این‌چنین از طومار كه: «خشک‌شدن زاینده‌رود پیامد عمل نکردن به طومار است» یا «عمل به طومار کلید همه‌ی دشواری‌ها در حوضه‌ی زاینده رود است» و یا «امروز هم طومار باید به اجرا درآید»؛ نمونه‌هایی هستند که به دلایلی که در ادامه گفته خواهد شد نشان می‌دهند طومار شیخ بهایی آن‌چنانکه هست شناخته نشده است.

محدوده‌ی جغرافیایی طومار شیخ بهایی

محدوده‌ی جغرافیایی طومار از پل کله تا انتهای رودشت است. در بالادست پل کله به دلیل محدود بودن اراضی قابل آبیاری به روش ثقلی، طومار نظم و نسق و محدودیتی قائل نشده است. طومار، محدوده ی طوماری حوضه زاینده‌رود را به هفت بلوک تقسیم کرده است که به ترتیب از بالادست عبارت اند از : لنجان، النجان، ماربین، جی و برزرود، کرارج، براآن، رودشت

تقسیم سال در طومار شیخ بهایی

در طومار، سال به دو دوره تقسیم شده است:

• دوره‌ی تقسیم طوماری آب؛  طومار درسال‌های عادی و ترسالی‌ها دوره ی تقسیم آب را 165 روز معین کرده است که از هفتاد و پنجم نوروز آغاز و سی‌ام آبان پایان می‌یابد. بنا به گفته‌ی زنده‌یاد دكتر ابری در سال‌های خشک، دوره‌ی تقسیم آب 195 روز است که از چهل وپنجم نوروز آغاز و سی‌ام آبان پایان می‌گیرد.
• دوره‌ی زمانی آزاد گذاشتن برداشت آب از رودخانه؛  خارج از دوره‌ی تقسیم آب طوماری كه مصادف با زمستان و رواناب‌های بهاره است و میزان آبدهی رودخانه بیش از مصارف است برداشت آب از رودخانه مجاز شناخته شده است.

مبنای نظام سهم‌بندی آب زاینده رود در طومار شیخ بهایی

طومار شیخ بهایی آبدهی، زاینده‌رود را به 33 سهم اصلی تقسیم کرده است: لنجان 6سهم، النجان 4سهم، ماربین 4سهم، جی 6 سهم، ک رارج 3سهم، براآن 4سهم، رودشت 6سهم؛ سهام اصلی طوماری برحسب تعداد روستا، صحرا، مادی، جوی به سهام فرعی و جزیی طبق جدول تقسیم می‌شود. تقسیم آب بین سهام اصلی بر پایه‌ی هر سهم 5 روز و برای کل 33 سهم اصلی 165 روز در نظر گرفته شده است. تنها استثنای بلوک کرارج و براآن است. این دو بلوک جمعا 7 سهم اصلی را دارند ولی مطابق طومار به جای 35 روز از 7 روز حق برداشت آب برخوردارند و 28 روز بقیه به لنجان و النجان اضافه شده است.

حقابه و سهمیه‌ی طوماری شهر اصفهان

شهر اصفهان که بر بلوک جی و برزرود منطبق است با داشتن 6 سهم از 33 سهم زاینده‌رود طبیعی از حقابه‌داران اصلی زاینده‌رود است. بخشی از امتیازات و استثناهایی که طومار قائل شده برای شهر اصفهان در نظر گرفته است. از جمله تخصیص آب به مادی‌های فدن و نیاصرم اضافه بر حقابه‌ی طوماری و با کاستن از حقابه‌ی بلوک دیگر که نشان می‌دهد طومار اولویت ویژه‌ای برای تأمین آب شهر اصفهان قائل است.

مبنای زمانی نوبت‌بندی آب در طومار بین سهام اصلی

در طومار زمان برداشت آب بلوک مختلف حقابه‌دار بر مبنای نوع کشت و نیاز آبی تعیین شده است. برای نمونه سهم رودشت برای کشت غلات پاییزه در دو نوبت مقرر شده است. نوبت اول از پانزدهم آبان تا پایان آبان (خاک آب) و نوبت دوم از هفتاد و پنجم تا نودم نوروز (دون آب).

طومار شیخ بهایی: نمونه‌ی درخشانی از مشاركت مردم در اداره‌ی امور

ساختار سازمانی طومار برای مدیریت بر نظام بهره‌برداری از زاینده‌رود نمونه‌ی درخشانی از مشاركت واقعی مردم در اداره‌ی امور است. طومار به لحاظ مشاركت دادن مستقیم مردم در مدیریت منابع آب سطحی حوضه اهمیت دارد. در طومار، میراب كل بالاترین مقام در ساختار سازمانی پیشنهادی طومار برای مدیریت آب زاینده‌رود است و اختیارات و مسؤولیت‌هایش در ساختار سازمانی امروز در چارچوب وظایف شركت آب منطق های اصفهان تعریف و تعیین شده است.

ساختار سازمانی طومار

طومار بستری برای فراهم آوردن مشاركت واقعی كشاورزان حقابه‌دار در مدیریت رودخانه‌ی زاینده‌رود فراهم آورده است كه بسیار هوشمندانه و واقع‌بینانه است. مطابق طومار حقابه‌داران جزء در روستاهای مختلف نمایندگانی را انتخاب می‌كردند. این نمایندگان كه «سرجوی» یا به گویش محلی «سرجوق» نامیده می‌شدند، زیر نظر كدخدا فعالیت می‌كردند. یك یا چند مادی یك نفر مسئول به نام مادی‌سالار داشت كه منافع روستاهای زیر پوشش را نمایندگی می‌كرد و منتخب كدخداهای روستاهای زیر پوشش بود. سر جوی‌ها زیر نظر مادی سالار فعالیت می‌كردند. (در حوضه‌ی زاینده‌رود، مادی نهر بزرگی است كه آب را از رودخانه می‌گیرد و به یک یا چند روستا آبرسانی می‌كند).
نمایندگان 33 سهم اصلی به عنوان بالاترین مرجع اراده‌ی مردم توسط مادی سالاران (نمایندگان بلوک سهامدار) رودخانه انتخاب می‌شدند. نمایندگان 33 سهم اصلی «میراب كل» را انتخاب و به دیوان پیشنهاد می‌دادند.
از نكات جالب نظام اداری طومار، انتخاب 278 نفر به عنوان «مردان قاصد» توسط بلوك حقابه‌دار پایین دست است. مردان قاصد كه از بین افراد متأهل انتخاب می‌شدند و از حقابه‌داران بلوک پایین دست حقوق می‌گرفتند، وظیفه داشتند با بازدید مستمر از سردهنه‌ی مادی‌های بلوک حقابه‌دار بالادست از رعایت مقررات طوماری اطمینان حاصل كنند.

نحوه‌ی انتخاب میراب كل در طومار

• الف) به انتخاب نمایندگان سهامداران اصلی زاینده‌رود و تأیید دیوان (حكومت)
• ب-) انتخاب از میان كدخدایان معتبر معتمد بلوک جی(شهرستان اصفهان) به واسطه‌ی اهمیت این بلوك و واقع شدن در میانه رودخانه
• ج) انتخاب در روز هفتاد و پنجم نوروز هر سال به مدت یك دوره ی تقسیم آب 165 روزه
• د) برخورداری نمایندگان حقابه‌داران از حق عزل میراب كل در صورت عدم توانایی در انجام امور محوله

قابلیت اجرای طومار در شرایط كنونی رودخانه

با توجه به اینکه بنیان تقسیم آب در طومار، تقسیم زمانی آبدهی طبیعی زاینده‌رود و آب الحاقی تونل اول كوهرنگ است و امروزه در پی بهره‌برداری از سد مخزنی زاینده‌رود و انتقال‌های بین حوضه‌ای آب، رژیم آبدهی طبیعی رودخانه برهم خورده است، بنابراین اگرچه سهم‌بندی طومار از لحاظ حقوقی محکم، قابل استناد و خدشه‌ناپذیر است، ولی به دلیل تغییرات در رژیم آبدهی رودخانه، تقسیم زمانی آبدهی رودخانه بین حقابه‌داران طوماری به صورت گذشته دیگر امکان‌پذیر نیست. در چنین شرایطی تحویل حقابه‌های طوماری پس از تبدیل به حجم معادل با توجه به مقدار آبدهی زاینده‌رود طبیعی و آب الحاقی تونل اول كوهرنگ باید صورت گیرد.

تقسیم آب الحاقی تونل اول كوهرنگ مطابق تقسیمات طومار شیخ بهایی

تونل اول كوهرنگ در سال 1332 به اتمام رسید. در سال 1333 هیأت وزیران به موجب مصوبه‌ی شماره‌ی 4322 مورخ 1333/3/5 مقرر نمود آب الحاقی تونل كوهرنگ نیز مطابق طومار شیخ بهایی بین حقابه‌داران طوماری تقسیم شود. مصوبه‌ی هیأت وزیران همچنان معتبر و لازم الاجرا است و بنابراین حقابه‌داران طوماری دارای حقابه از زاینده‌رود طبیعی، از آب الحاقی تونل اول كوهرنگ نیز دارای حقابه‌ی مسلم می‌باشند. بنابراین زاینده‌رود طبیعی و تونل اول كوهرنگ حق حقابه‌داران و حقابه‌ی زیست محیطی تالاب گاوخونی و سهم‌آبه‌بران تا سال 1361  است و حقی نیست كه امروز شورای عالی آب یا هر نهاد و سازمان دیگر بخواهد آن را اثبات كند. آنها صرفاً می‌توانند مهر تأیید مجدد بر این حق مسلم بزنند.

جایگاه قانونی و حقوقی طومار شیخ بهایی در قوانین ونظام حقوقی كشور

قانون جامع و كامل آب كه برای همگان لازم الاجرا است، قانون توزیع عادلانه‌ی آب مصوب اسفند 1361 است. در ماده‌ی 18 قانون توزیع عادلانه‌ی آب در تعریف حقابه آمده است: «حقابه عبارت از حق مصرف آبی است كه در دفاتر جزء جمع قدیم یا اسناد مالكیت یا حكم دادگاه یا مدار كقانونی دیگر قبل از تصویب این قانون برای ملك یا مالك آن تعیین شده باشد»

“جهت اطلاعات بیشتر قانون توزیع عادلانه آب مطالعه شود”

طومار منسوب به شیخ بهایی از اسناد معتبر و متقن موصوف در ماده‌ی مذكور است و بنابراین حقوق حقابه‌داران طوماری بر آب زاینده‌رود وجهه و اعتبار قانونی دارد. بر پایه‌ی این تعریف از حقابه كه عیناً با تعریف حقابه در ماده‌ی 3 قانون آب و نحو هی ملی شدن آن، مصوب 1347 مطابقت دارد، طومار منسوب به شیخ بهایی كه به صراحت حقوق حقابه‌داران بر آب زاینده‌رود طبیعی را معین كرده است و نیز دفاتر جزء جمع بنگاه مستقل آبیاری و بعدها شركت آب منطق های اصفهان مستندات قانونی روشن و محكمی هستند كه بر حقوق حقابه‌داران طوماری بر آب زاینده‌رود طبیعی دلالت دارند.

“جهت اطلاعات بیشتر تفاوت حق‌آبه و سهم‌آبه مطالعه شود”

جایگاه حقوقی حقابه‌داران طوماری، سهم آب هبران تا سال 1361 و حق اشتراکی‌ها

سهم‌آبه‌بران تا سال 1361 گروهی هستند كه پیش از تصویب قانون توزیع عادلانه‌ی آب و در پی احداث سد زاینده‌رود و احداث شبكه‌های نكوآباد و آبشار، از حق بهره‌برداری از آب زاینده‌رود و یا شبکه‌های آبیاری منشعب از آن برخوردار شده‌اند.

سهم‌آبه‌برانی كه پیش از تصویب قانون توزیع عادلانه‌ی آب در اسفند 1361 ، از حق بهره‌برداری از آب زاینده‌رود برخوردار شده‌اند و به آن‌ها آب تخصیص داده شده است، مشمول تعریف حقابه‌داران می‌باشند كه در قانون توزیع عادلانه‌ی آب ملاك تشخیص آن را دارا بودن حق بهره‌برداری از آب پیش از تصویب قانون تعیین كرده است. بنابراین در مقطع زمانی تصویب قانون توزیع عادلانه‌ی آب كه منبع آبی جاری در زاینده‌رود تنها خود رودخانه و تونل اول بوده است، حقابه‌داران رسمی و قانونی عبارت اند از:

• حقابه‌داران طومار شیخ بهایی
• سهم‌آبه‌بران تا سال تصویب قانون توزیع عادلانه‌ی آب
• حقابه ی زیست محیطی تالاب گاوخونی

در طرح تسهیم آب زاینده‌رود كه وزارت نیرو آن را تدوین نموده است، كل آب زاینده‌رود طبیعی با میانگین 845 میلیون مترمكعب و آبدهی تونل اول كوهرنگ با میانگین 293 میلیون مترمكعب جمعاً به میزان 1138 میلیون مترمكعب به عنوان حقابه‌ی حقابه‌داران طوماری، سهم آبه‌بران تا مقطع تصویب قانون توزیع عادلانه‌ی آب و حقابه‌ی زیست‌محیطی تالاب به رسمیت شناخته شده است.

حق اشتراکی‌ها كسانی هستند كه با پرداخت پول، حقابه خریداری نموده‌اند. شركت آب منطقه‌ای با مجوز و به نمایندگی از وزارت نیرو به این گروه حقابه تخصیص داده است و در برابر واگذاری حق بهره‌برداری از آب زاینده‌رود و یا شبکه‌های آبیاری منشعب از آن، بهای تعیین شده را از آنها اخذ كرده است. در جلس هی مورخ 1393/1/30 در وزارت نیرو با حضور نمایندگانی از وزارت نیرو از جمله: رییس گروه سیاست‌گذاری و تخصیص آب وزارت نیرو، مدیر حوضه‌ی آبی فلات مركزی و نمایندگان كشاورزان حقابه‌دار و دارنده‌ی حق‌اشتراک، نمایندگان شركت آب منطقه‌ای اصفهان و مشاور مطالعه كننده‌ی حقابه‌ها تشكیل شد، در صورتجلسه‌ی تنظیمی حقوق آب دارندگان حق اشتراكی به میزان واگذار شده توسط شركت آب منطقه ای اصفهان با حجم حدود 300 میلیون مترمكعب در سال تصویب و به امضای حاضران در جلسه رسید. به دلایل حقوقی و قانونی زیر حقوق دارندگان حق اشتراكی‌ها بر آب زاینده‌رود قابل تردید و یا انكار نیست.

• الف) واگذاری حق اشتراک به موجب آیین‌نامه‌ی اجرایی واگذاری حق اشتراک كه از مصوبات وزارت نیرو است صورت گرفته است.
• ب)  در آیین‌نامه‌ی واگذاری حق اشتراك، عبارتِ «انشعاب یا اشتراك آب عبارت از حقی است كه بر اساس قرارداد منعقده بین شركت و متقاضی برای وی ایجاد شده است» صراحتا بر حقوق قانونی حق اشتراکی‌ها تأكید دارد.
• ج) عموماً حق اشتراكی‌ها مطابق مواد 26 ، 76 و 106 قانون بودجه و بر پایه‌ی تفاهم انجام شده بین وزیر نیرو، وزیر كشاورزی و رییس برنامه و بودجه‌ی كل كشور و كارگزاری بانك كشاورزی اقدام به اخذ وام و خرید حق اشتراك نموده و از تخصیص آب برخوردار شده‌اند.

در جلس های كه در تاریخ 31/1/ 1393 در محل وزارت نیرو تشكیل شد، در صورتجلسه‌ی پایانی حقوق قانونی دارندگان حق اشتراكی در محدوده‌ی عمل شركت آب منطقه‌ای اصفهان به میزان حدود 300 میلیون متر مكعب به رسمیت شناخته شد.

دانلود طومار زاینده رود

بررسی های صورت گرفته توسط پژوهش گران متعدد از جمله محمد مهریار و حسینی ابری و همچنین مطالعه طومار منسوب به شیخ بهایی و ثبت تاریخ 923 قمری در رأس طومار که بیش از هفتاد سال از زمان ورود شیخ بهایی به اصفهان فاصله دارد، و نیز وجود مهر شاه طهماسب که پس از مرگ او بر طومار حک شده و با صفت جنت مکان از او یاد گردیده، و همچنین افزوده شدن حق آبه های جدید پس از مرگ شیخ بهایی در طومار، برای ساختمان های دولتی نظیر هشت بهشت، همه حکایت از حضور طومار در تاریخ بسیار دور در میان آب‌بران حوضه‌ی زاینده رود دارد و شیخ بهایی در زمان حیات خود نسبت به برخی تغییرات محدود و نیز تنفیذ و مشروعیت بخشیدن به آن نقش مهمی را ایفا کرده است. برای آغاز بررسی طومار، ابتدا باید به تاریخ تحریر این سند دقت کرد که 923 ذکر شده است؛ یعنی سالی که شاه اسماعیل صفوی بر تخت سلطنت بود. حال اگر به آغاز مقدمه ی سند باز گردیم، با نام شاه طهماسب برخورد می کنیم که در سال مذکور هنوز بر تخت سلطنت جلوس نکرده بود. از دیگر سو، نام وی را با الفاظی همچون «خلد آشتیان جنت مکان» آورده است که قاعدتاً برای اشخاص متوفی به کار می رود. یعنی این که شاه طهماسب در هنگام نگارش سند فوت کرده بود.

با کلیک بر روی لینک زیر می‌توانید طومار شیخ بهایی را دانلود نمایید:

منابع:

دکتر احمد خاتون آبادی
مهندس لطف الله ضیایی