مقدمه
در دوره قاجار، خشکی‌های پیاپی زایندهرود موجب شد تا ایده انتقال آب به زاینده رود که با کارون سرچشمه مشترکی دارد قرن‌ها قبل مطرح شود. البته این ایده برای نخستین بار در کتاب تاریخ یعقوبی مطرح شد اما طرح عملیاتی آن از زمان صفوی و با پایتخت شدن اصفهان در دستور کار قرار گرفت و نتیجه کار ایجاد یک بریدگی به طول ۳۰۰ متر، عرض ۶۰ متر و عمق ۵۰ متر بود.
روایت لرد کرزن از انتقال آب به زاینده رود
لرد کرزن نایب السلطنه بریتانیای کبیر در شبه قاره هند – وزیر خارجه انگلیس از رجال معروف سیاسی قرن بیستم بود. وی در نوجوانی پس از فارغ التحصیل شدن از دانشگاه آکسفورد در سال 1906 (112 سال پیش) سفری به ایران کرد و در این سفر حدود 8 ماه در ایران اقامت گزید و با ناصر الدین شاه قاجار و بسیاری از رجال سیاسی آن روز کشور ملاقات نمود. در بازگشت کتابی نوشت به نام ایران و قضیه ایران (Persia and Persian question) که از مستند ترین تالیفات تاریخی درباره سرزمین ما به شمار می آید. لرد کرزن در کتاب ایران و قضیه ایران پیرامون زاینده رود چنین می نویسد:
سرچشمه ی زاینده رود کوهرنگ است. بین این رودخانه و کارون برآمدگی های کوه امتداد دارد و یکی از سلاطین اولیه ی صفوی درصدد برآمده بود که از میان این رشته کوهها در دره ی شوراب مسیر کارون را تغییر دهد تا آب زاینده رود عزیز را که در موقع ورود به اصفهان نهر کوچکی می شده است زیاد کند. این محل انحرافی را (کارکونان) می نامیده اند.
بانی این نقشه ی خیال انگیز؛ اما پسندیده که (اولئاریوس)، (هربرت)، (تاورنیه)، (سن سون) و (شاردن) راجع به آن اشاراتی کرده اند. گویا در قرن شانزدهم شاه طهماسب بوده که دستور داد تونلی حفر کنند، ولی بواسطه ی دم و بخار، انجام آن کار میسر نگردید. شاه عباس نقشه ی کندن نقب را که وسایل کار در آن زمان برای اجرای این مقصود کافی نبود کنار گذاشت و شکافتن کوهها را ترجیح داد. که بنا بر قول هربرت چهل هزار و گاهی تا صد هزار کارگر به آن کار مشغول شدند، ولی سرانجام در اثر صدمات ناشی از برف و سرمای زمستان از این کار دست کشیدند.
شاه عباس دوم دو اقدام را با هم دستور داد یعنی هم سدی در کارون بسازند تا سطح آب بالا آید و هم به شکافتن کوهها اقدام شود. مهندسی فرانسوی ( ژنست ) نام، عهده دار این کار بود. این دو نقشه هم به جائی نرسید و وضع و حال بدین منوال تا کنون مانده است.
( استک ) در سال 1881آن کوه کنی نا تمام را بازدید کرد و خبر داد که در کوه شکافی با 300 یارد طول و 15 یارد پهنا و 50 پا عمق بوده و قطعات سنگ که از کوه بریده بودند در آن حدود انباشته بود و آلونک های خراب سنگی که برای کارگران فراهم ساخته بودند دیده می شده است. سرگرد (سایر) نظر داد که یک بیستم کار انجام یافته بود، در هر حال این کار نیک و به جایی بود. فن جدید مهندسی قادر است که این منظور را با کمک تونل و سدسازی انجام دهد و با آب فراوانی که کارون دارد و شعبه های متعدد به آن وارد می شود اگر چنین اقدامی هم انجام پذیرد باز به مقدار آب در حدود شوشتر لطمه ای نخواهد رسید، اما اشکال کار در این است که اگر آب زاینده رود بیشتر شود پیش از رسیدن به اصفهان در زمین های مجاور پراکنده و تلف خواهد شد. باری این همه فکر و خیال درباره ی کاری از این قبیل در سرزمین ایران بی مورد است و احتمال اینکه ناصرالدین شاه به این کار اقدام کند همان اندازه بعید است که گرویدن او به آئین پروتستان!
ایده طرح انتقال آب به زاینده رود
«سانسون» سفیر پادشاه فرانسه که در عهد شاه سلیمان صفوی به اصفهان می‌‌‌آید نیز با اشاره به خشک شدن زایندهرود در فصل تابستان، می‌‌‌گوید شاه نقشه‌ای را در نظر گرفته که آب کارون را که رودخانه بزرگی در ۱۲ فرسنگی بالای اصفهان است و فقط کوهی آن را از زایندهرود جدا می‌‌‌سازد به آن ملحق کند. به نوشته سفیر پادشاه فرانسه، «مسیو ژنه» مهندس فرانسوی نیز الحاق آنها را بر عهده گرفته است. با این حال او خبر می‌دهد که پروژه با کارشکنی صدراعظم وقت، شیخ‌علی‌خان زنگنه، متوقف می‌شود چراکه شیخ‌علی‌خان گمان می‌کند در صورت پر شدن زایندهرود، دیگر محصولات او در کرمانشاه و همدان در بازار اصفهان فروش نخواهند رفت.
کار انتقال آب به زایندهرود در عهد صفوی و قاجار چندان پیشرفتی نمی‌کند اگرچه در اوایل مشروطیت مردم «سده»(سه‌ده) پیشنهاد می‌کنند که کار انتقال آب از سرگرفته شود و مخارج آن را ۲۰۰هزارتومان برآورد می‌کنند اما این طرح نیز به اجرا در نمی‌آید.
تونل کوهرنگ
با این حال سرانجام در سال ۱۳۲۷ هجری‌شمسی کلنگ تونل کوهرنگ به زمین زده می‌شود و در ۲۴ مهر ۱۳۳۲ شمسی نخستین تونل انتقال آب به زاینده رود افتتاح می‌شود. تا این زمان همچنان خشکسالی ادواری در کنار پرآبی سال‌های پربارش گاه و بی‌گاه چهره زایندهرود را تغییر می‌دهد. در این میان عکاسان قاجاری که به اصفهان سفر می‌کرده‌اند یا عکاسان اصفهانی چون «میناس» سال‌های خشکی و پرآبی زنده‌رود در عهد قاجار را ثبت کرده‌‌‌اند. از تاریخ عکس‌ها اطلاع دقیقی در دست نیست و تنها نام عکاسان این عکس‌ها که ارنست هولتزر، آنتوان سوریوگین و میناس هستند برای ما مشخص است.