درس آموخته های مدیریت تالاب گاوخونی

تالاب گاوخونی بزرگ ترین تالاب فلان مرکزی ایران است. شناخت اهمیت آن، تلاش های انجام شده جهت احیای آن و آموخته های این مسیر در جهت احیای دائمی این تالاب حیاتی می باشد.

مقدمه

تالاب بین‌المللی گاوخونی، نام تالابی است در جنوب شرقی استان اصفهان و در شرق شهرستان ورزنه استان اصفهان که زاینده‌رود به آنجا می‌ریزد. تالاب گاوخونی یکی از تالاب‌های مشهور در جلگهٔ مرتفع مرکزی ایران به‌شمار می‌آید. این تالاب حیاتی منطقه‌ای به وسعت ۴۷۶ کیلومتر مربع را پوشانده و در ۱۳۷ کیلومتری جنوب شرق اصفهان در ۳۰ کیلومتری شهرستان ورزنه و در مجاورت تپه‌های شنی واقع شده‌است. ارتفاع آن از سطح دریا ۱٬۴۷۰ متر و بیشینهٔ عمق آن ۱۵۰ سانتیمتر می‌باشد. باتلاق مذکور منابع زیستی غنی ای دارد البته به انضمام فعالیت‌های دیگری که نسبت به محیط دارد. این باتلاق همچنین پناهگاهی برای پرنده‌های مهاجر است که با همهٔ این ویژگی‌ها یکی از جاذبه‌های گردشگری است.

اهمیت تالاب گاوخونی

سلامت ﺗﺎﻻب گاوخونی، شاخصی کاربردی برای ارزیابی ﻋﻤﻠﮑﺮد ﻣﺎ در مدیریت ﺣﻮﺿﻪ آﺑریز محسوب میشود.
ثبت توسط کنوانسیون رامسر سال 1975 میلادی و دارای ارزش بین المللی
زیستگاه زمستان گذرانی پرندگان مهاجر و قابلیت جذب پرنده نگران
منبع تولید آرتمیا و گیاهان دارویی با ارزش بالای صادراتی
جذب گردشگران و منافع اقتصادی خصوصا بواسطه ثبت شهر تالابی ورزنه توسط کنوانسیون رامسر
کنترل و ذخیره سیلاب و تغذیه آبهای زیرزمینی
جذب کربن، تعدیل آب و هوا و کاهش آلاینده ها
مهار فرسایش بادی و جلوگیری از انتشار ریزگردها

مشکلات اصلی زاینده رود و تالاب گاوخونی

برنامه ریزی مصارف کشاورزی، شرب، صنعت و محیط زیست چهارمحال و بختیاری، اصفهان، یزد و کاشان، حدوداً 50 درصد بیشتر از منابع آب موجود
تحمیل تمام فشار ناشی از کمبود آب به رودخانه زاینده رود، تالاب گاوخونی و منابع آب زیرزمینی
در نتیجه، زاینده رود از سال ۱۳۸۶ جریان دائمی خود را از دست داده و تالاب گاوخونی نیز برای دو دهه متمادی خشک شده است

پیامد های توسعه نامتوازن حوضه زاینده رود

دیگر پیامدهای منفی در امتداد فصلی شدن زاینده رود و خشک شدن گاوخونی عبارتند از:

افت سطح آبخوانها (سالانه 70 سانتیمتر)
فرونشست زمین (سالانه 15 سانتیمتر)
خسارت به زیرساختها، سازه های تاریخی و اراضی کشاورزی
انتشار ریزگردهای مسموم به کادمیوم، روی و سدیم در چهار استان
شیوع بیماری ها، افزایش نرخ مهاجرت و تحمیل هزینه به دولت و مردم
مرگ زیست‌مندان آبزی و کنار آبزی و کاهش تنوع گیاهی و جانوری
کاهش جذب گردشگر، از دست رفتن فرصت های شغلی و دیگر منابع درآمدی
تشدید نارضایتی مردم و بروز تنش های اجتماعی

نمونه های موردی پیامد های خشکی تالاب ها

در دهه ۱۹۹۰ طوفان‎ های گرد و غبار ناشی از خشک شدن دریاچه آون کالیفرنیا باعث اپیدمی بیماری تب دره، آلرژی، آسم، عفونت‌های سینوسی، برونشیت، عفونت گوش و گلو، سرطان ریه و بیماری‌های قلبی و عروقی در آمریکا شد؛ بیماری‌هایی که هنوز هم سالانه چندین میلیون دلار هزینه درمانی را به سیستم سلامت آن کشور تحمیل می‌کند.
آمریکا با خشک شدن دریاچه سالت‌لیک اعلام کرده بود که خسارات بهداشتی برای ۲ میلیون نفری که در حاشیه دریاچه در غرب امریکا زندگی می‌کردند، ۲۰ میلیارد دلار برآورد شده‌است.
با خشکی دریاچه آرال حد فاصل سال‌های ۲۰۰۷ تا ۲۰۱۰ طوفان‌های گرد و غباری باعث کم خونی، آسم، سل، ورم مفاصل، اختلالات غدد درون ریز، بیماری‌های چشمی، سرطان حلق و حنجره، سرطان‌های گوارشی، هپاتیت، تب مالت حصبه گردید. در این میان ساکنان ازبکستان و قزاقستان از همان زمان ناقص‎الخلقه‌‎زایی و مرگ و میر نوزادان، تولد کودکانی با عقب‎ ماندگی ‎های ذهنی یا بلوغ زودرس را تجربه کردند و هم اکنون نیز حدود ۷۰ درصد از زنان ساکن در این منطقه از بیماری کم خونی رنج می‎برند.

مدیریت زیست بومی

قانون برنامه چهارم توسعه ملی (1387- 1383): ماده 67، بند الف- برنامه مدیریت زیست بومی در زیست‌بوم‌های حساس تهیه و اجرا گردد.

رویکرد زیست بومی

اگر تصمیم گیران و جوامع محلی از ارزشها و کارکردهای تالاب ها آگاه شوند و اگر در مولفه های کلیدی طرحهای مدیریتی دخالت داده شوند از مدیریت پایدار تالاب حمایت خواهند نمود.

برنامه ریزی از پایین به بالا
برنامه ریزی در سطح حوضه آبریز
برنامه ریزی با مشارکت کلیه دست اندرکاران
تمرکز زدایی با استفاده از مدیریت مشارکتی

ضمانت‌های قانونی مدیریت زیست‌بومی

آیین نامه نحوه حفاظت، احیاء و مدیریت تالاب‌های کشور (مصوب 1394/4/2): ماده 5- سازمان محیط زیست مکلف است در چارچوب راهبردها و برنامه عمل ملی حفاظت و احیاء تالاب‌ها، برنامه مدیریت زیست بومی تالاب‌ها را با اولویت تالاب‌های بحرانی و خسارت دیده، با مشارکت وزارت خانه‌های نیرو و جهاد کشاورزی و سایر ذینفعان ظرف دو سال از تاریخ ابلاغ راهبردها و برنامه عمل ملی حفاظت و احیاء تالاب‌ها تهیه و اجرا نماید.

قانون حفاظت، احیاء و مدیریت تالاب‌های كشور (مصوب 1396/2/13): ماده 1 و 2 – هرگونه بهره‌برداری و اقدامی که منجر به تخریب و آلودگی غیرقابل جبران تالاب‌ها گردد، ممنوع است. سازمان محیط زیست مكلف است نیاز آبی محیط زیستی تالاب ها را تعیین و وزارت نیرو مكلف است ضمن تدوین و اجرای برنامه مدون نسبت به تخصیص و تأمین آن اقدام نماید.

گام های تدوین و اجرای برنامه مدیریت تالاب گاوخونی

تحلیل ذینفعان، ظرفیت سازی و جلب مشارکت عمومی
تدوین برنامه مدیریت تالاب با مشارکت کلیه ذینفعان (حدفاصل 1394-1396)
تصویب و ابلاغ برنامه مدیریت تالاب گاوخونی توسط شورای برنامه ریزی و توسعه استان اصفهان سال 1396)
تصویب و ابلاغ برنامه توسط شورای برنامه ریزی چهارمحال و بختیاری و ستاد ملی مدیریت تالاب ها
فعال سازی ساختارهای بین بخشی مدیریت تالاب گاوخونی و اجرا، پایش و ارزیابی برنامه